'De filosofie van Thomas Paine' door Thomas A. Edison (1925)
Tom Paine heeft vrijwel geen invloed op het hedendaagse denken in de Verenigde Staten, omdat hij een onbekende is voor de gemiddelde burger. Wellicht is het gerechtvaardigd als ik zeg dat dit een verlies is voor onze natie, en een betreurenswaardig gebrek aan begrip voor de man die als eerste deze indrukwekkende woorden schreef: 'de Verenigde Staten van Amerika.' Maar het is niet onverklaarbaar. Paine's denkbeelden zijn geweerd op alle scholen, en zijn visie op het leven wordt in een kwaad daglicht gesteld, totdat zijn nagedachtenis gehuld is in schaduwen, of men hem zal zien als iemand met een zieke geest.
We hebben in onze republiek zelden iemand gekend die zuiverder redeneerde dan hij. Wat betreft de bevrijding van Amerika hebben we even veel aan hem te danken als aan Washington. De daden van Washington werden geïnspireerd door het schrijven en het denken van Paine. De daden van degene die regeerde werden geëvenaard door degene die de pen hanteerde. Washington zélf wist Paine op zijn werkelijke waarde te schatten. Franklin beschouwde hem als een grote vrijheidsstrijder en een heldere denker. Hij was een vriend en raadsman van Jefferson, en deze twee moeten vaak hebben gedebateerd over de theoretische en praktische aspecten van de vrijheid.
Ik beschouw Paine als onze grootste politieke denker. Omdat we de onafhankelijkheidsverklaring en de grondwet nooit hebben overtroffen, en wellicht ook nooit zullen overtreffen, heeft Paine nooit opvolgers gehad die zijn principes evenaarden. Ook al weet de huidige generatie weinig van Paine's geschriften, en ook al heeft hij vrijwel geen invloed op de hedendaagse opinie, de Amerikanen van de toekomst zullen zijn werk weten te waarderen. Ik ben daar heel zeker van. De waarheid wordt gestuurd door natuurlijke wetten, en kan niet genegeerd worden. Paine sprak de waarheid met een buitengewoon heldere en krachtige naklank. Daarom zal de tijd de schalen in balans brengen. De onafhankelijkheidsverklaring en de grondwet waren gebaseerd op Paine's ideeën over burgerrechten. Hij werkte in Philadelphia toen het eerste document was opgesteld, en onderhield innige contacten met de leiders van het land toen zij de grondwet opstelden.
Uiteraard mogen we aannemen dat Washington een aanzienlijke inbreng heeft gehad in de grondwet. We weten dat Jefferson zich veel met het document heeft beziggehouden. Franklin had eveneens zijn aandeel, en was naar alle waarschijnlijkheid nog meer verantwoordelijk voor de onafhankelijkheidsverklaring. Maar al deze mensen stonden in nauw contact met Paine. Hun ideeën werden op vriendschappelijke wijze uitgewisseld en stonden in nauw verband met elkaar. Er is geen twijfel mogelijk over het feit dat de twee belangrijkste documenten van de Amerikaanse onafhankelijkheid de filosofie van Paine weergeven.
Om zijn invloed aan te tonen kunnen we naar andere richtingen kijken, waar het spoor duidelijker aanwijsbaar is, en gemakkelijker te staven. Paine kwam naar de koloniën nadat hij Franklin had ontmoet in London. Hij was daar herhaaldelijk geconfronteerd met tegenspoed, en Franklin stuurde voor hem brieven naar vrienden in zijn eigen land, hetgeen er toe leidde dat hij redacteur werd voor het Pennsylvania Magazine in Januari 1775. Het is een interessant gegeven dat deze omstandigheid hem in die tijd naar Amerika bracht, en hem in die positie bracht. Paine had geen hoge opleiding genoten (in een schoolse context), maar hij was zeer belezen en had al zeer veel geschreven voor hij Franklin ontmoette. Toen hij zich uiteindelijk achter het redactiebureau van een nieuw Amerikaans tijdschrift had geïnstalleerd, kon hij zich eindelijk wijden aan taken die precies aansloten bij zijn sterke karakter en begaafdheid.
Er ontstond veel opschudding rond het Pennsylvania Magazine, zoveel zelfs dat de eigenaar en de lokale politici van Philadelphia bezorgd werden door Paine's artikelen. Zonder er veel over te lezen, is het onmogelijk om een helder beeld te krijgen van de publieke opinie die destijds in de koloniën heerste. Waarschijnlijk hoopten de meeste notabelen nog steeds op vrede met Engeland. Zij durfden zelfs niet in een andere richting te speculeren. Inderdaad, weinig mensen dachten aan gewapende strijd.
Toen schreef Paine 'Common Sense', een anoniem traktaat dat onmiddellijk het vuur van de vrijheid in mensen aanwakkerde. Het ging van hand tot hand, tot de uiterste grenzen van de Koloniën. Eén kopie bereikte het assemblee van New York, tijdens de zitting in Albany, en er werd een nachtelijke meeting georganiseerd om een gezamenlijk antwoord te geven op deze onbekende schrijver met zijn heldere roep om vrijheid. Het assemblee kwam tezamen, maar kon geen passend antwoord geven. Tom Paine had een document geschreven waar nooit iemand een weerwoord op heeft kunnen geven, en dat zal ook niet gebeuren zolang mensen hun meest waardevolle bezit hoogachten.
Met 'Common Sense' gaf Paine zo'n krachtig signaal af dat de revolutie onafwendbaar werd. Washington herkende het verschil, en op zijn eigen kalme manier zei hij dat de situatie voorgoed veranderd was. We mogen niet vergeten dat 'Common Sense' voorafging aan de onafhankelijkheidsverklaring, en dat deze de uitgangspunten bevestigde die later de nationale doctrine van de vrijheid zouden vormen. Maar deze bevestiging was met meer hartstocht geschreven, bezat meer van het vuur van een verzetsstrijder en paste precies in de tijdgeest. Het is mogelijk dat de revolutie had plaatsgevonden zonder Thomas Paine. Uiteraard kon niemand het nog stoppen toen hij eenmaal had gesproken.
Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in deze man. Mijn vader had thuis een reeks boeken van Tom Paine in zijn boekenkast staan. Ik moet de boeken voor het eerst hebben gelezen toen ik een jaar of 13 was. En ik kan me nog goed herinneren hoe ik werd getroffen door een flits van verlichting toen ik de boeken opende. Het was een openbaring om met zijn ideeën over politieke en religieuze vraagstukken geconfronteerd te worden; ideeën die zo anders waren dan die van de vele mensen om ons heen. Uiteraard begreep ik op dit leeftijd nog niet alles, maar zijn oprechtheid en inspiratie maakten een indruk op mij die nooit is afgenomen.
Mij is verteld dat Paine ideeën heeft overgenomen van Montesquieu en Rousseau. Wellicht heeft hij van beiden het één en ander gelezen, en van beiden geleerd. Ik weet het niet. Maar ik betwijfel het dat Paine ooit één zin heeft overgenomen. Mogelijkerwijs putte hij kracht uit het feit dat de bronnen van zijn wijsheid in hemzelf lagen, en sprak hij zo helder omdat ernaar smachtte om andere mensen te bereiken.
Veel mensen die Rousseau niet konden bevatten, en in verwarring werden gebracht door Montesquieu, konden Paine begrijpen als een open boek. Hij schreef met zoveel helderheid, zo overzichtelijk en was dusdanig accuraat in zijn woordkeuze dat het zelfs voor een schooljongen te begrijpen was. Bij Paine is er niets dat leugenachtig is, weinig dat ongrijpbaar is, en de afwezigheid van negativiteit is indrukwekkend. Hij smeekte zijn lezer letterlijk om een uur van zijn aandacht, en hij vulde dat uur met scherpzinnige redeneringen die in de Amerikaanse literatuur nimmer zijn overtroffen.
Paine was de laatste om zichzelf te beschouwen als een letterkundige. Vrijheid was de dierbare metgezel van zijn hart; de waarheid op alle fronten zijn oogmerk. En tóch heeft hij ons inspirerende woorden nagelaten als die in 'The Crisis', waar hij zei: 'Dit zijn de dagen waarin de menselijke geest op de proef wordt gesteld.... Helse tirannie is moeilijk te overwinnen!' Zelfs een ondankbaar nageslacht kent deze regels, maar we herinneren ons hem het best in deze uitspraak: 'De wereld is mijn vaderland; goed te doen is mijn religie.'
Opnieuw zien we het ongedwongen genie aan het werk in 'The Rights of Man', en zien we hoe hij zich toewijdt aan zijn favoriete missie – vrijheid. Haastig en op het hoogtepunt van de controverse geschreven, kan 'The Rights of Man' uitstekend vergeleken worden met de klassiekers, en rijst in sommige gedeelten tot grote hoogten. De verschijning ervan overtrof de gebeurtenissen die gepaard gingen met Burke's poging in zijn 'Reflections.'
Vrijwel onmiddellijk werd het Engelse publiek zich bewust van deze nieuwe bijdrage. Het was meer dan alleen een pleidooi voor de vrijheid; het was een wereldwijde verklaring van wat Paine daarvoor had uitgeroepen in de koloniën. Zijn wijze van redeneren was zo overtuigend en zijn autoriteit omtrent dit onderwerp zo evident, dat zijn vele vijanden heel veel moeite hadden om een weerwoord te geven. 'Tom Paine heeft volkomen gelijk', zei Pitt, de premier, 'maar als ik zijn ideeën zou aanmoedigen dan zouden we een revolutie ontketenen.'
Hier zien we de vooruitstrevende kwaliteiten van Paine's genialiteit op zijn best. 'The Rights of Man' versterkten en bevestigden wat eerder al gezegd was in 'Common Sense', maar nu nog overtuigender en met de kracht van een geest die tot volle wasdom is gekomen. Net toen Paine op het hoogtepunt van zijn roem was, werd hij aangeklaagd wegens landverraad. Omstreeks dezelfde tijd werd hij gekozen als lid van de revolutionaire assemblee, en vluchtte naar Frankrijk.
Zijn kennis van de Franse taal was dusdanig gering dat toespraken voor zijn kiezers door een tolk moesten worden vertaald. Maar hij zat in het assemblee. Terwijl hij huiverde voor de guillotine, maakte hij kennis met de wreedheid van Robespierre, en verbleef in de gevangenis wachtende tot het wrede instrument zijn leven zou beëindigen.
Maar zijn gevangenschap bleek vruchtbaar. Hij had het eerste deel van 'The Age of Reason' al geschreven, en nu besteedde hij zijn tijd aan het tweede deel. Niet land daarna ontsnapte hij aan de wraak van Robespierre en in de loop der gebeurtenissen verscheen 'The Age of Reason'. Terstond veroorzaakte het een storm van onrust die nog steeds voortduurt. Paine keerde terug naar de Verenigde Staten, maar was gebroken, en ging naar zijn huis in New Rochelle – een publieke gift. Veel van de kameraden waar hij mee had gestreden voor de vrijheid, lieten hem vallen, en hij werd publiekelijk verworpen door de onnadenkende massa.
Paine leed hieronder, en net als nu heeft het niet te maken met hetgeen hij schreef, maar met de verkeerde interpretaties van anderen. Hij werd een atheïst genoemd, maar hij was geen atheïst. Paine geloofde in een Opperwezen, zoals anderen in God geloven.
Zijn Bijbel was de grootsheid van de natuur, de uitgestrektheid van de hemel, de groene heuvels. Hij geloofde niet in de oude mythen en wonderen die door de gevestigde religies gepredikt werden. Maar zijn kritiek op deze dogma's, of op mensen die zich er op toelegden, hebben ertoe bijgedragen dat de herinnering aan hem vervaagde, en dat er een schaduw viel over de laatste dagen van zijn leven.
Toen Theodore Roosevelt Tom Paine een smerige kleingeestige atheïst noemde, bleek daaruit duidelijk zijn onwetendheid. Het was een afkeuring, een aanklacht waarmee hij de plank volledig missloeg, en waarmee hij de grootsheid van deze belangrijke Amerikaan ernstig tekort deed. Maar de toekomstige generaties zullen hem toch de eer geven die hij verdient. De toorts die overhandigd wordt zal niet uitdoven. Als Paine na 'The Rights of Man' zou zijn gestopt met schrijven, dan zou hij worden geprezen als één van de twee of drie belangrijkste leiders van de revolutie. Maar door het schrijven van 'The Age of Reason' verloor hij het respect van zijn landgenoten – een groter verlies voor hen dan voor Tom Paine.
Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in Paine als uitvinder. Hij bedacht en ontwierp de stalen brug en de holle kaars; het principe van de moderne petroleumlamp. De man had een veelomvattend soort hoogbegaafdheid. Hij was geïnteresseerd in veel verschillende onderwerpen, maar zijn aandacht ging vooral uit naar de vrijheid, zijn grootste passie.
Lasteraars hebben het verhaaltje rondgestrooid dat hij zijn laatste dagen heeft doorgebracht in drinkgelagen. Zij hebben hem afgeschilderd als een waanzinnige oude man die op een weerzinwekkende manier aan zijn einde kwam. Maar ik ben ervan overtuigd dat Paine op een grootmoedige wijze en met verdriet naar de aanvallen van zijn landgenoten zou hebben gekeken. Dat deze aanvallen tot op de dag van vandaag voortduren, en nauwelijks zijn afgenomen, laat zien hoe lang vooroordelen blijven bestaan, als ze eenmaal zijn opgewekt. Het is in sommige kringen een gebruik geworden om Paine als voorbeeld te gebruiken voor alles wat slecht is.
De nagedachtenis aan Tom Paine zal dit alles overleven. Iemand die mee heeft gebouwd aan de fundamenten van onze vrijheid, die naar voren is getreden als pionier in zo'n belangrijke zaak, kan niet voor altijd verdacht blijven door dergelijke aanvallen. Paine zou gelezen moeten worden door zijn landgenoten. Zij alleen kunnen hem in ere herstellen.
Overzicht van historische documenten
Lees ook: Waarom ik een agnost ben. Robert G. Ingersoll 1896.
De joden. Robert G. Ingersoll (1833-1899) (een aanklacht tegen het antisemitisme)
Sterven zonder Jezus. Laatste woorden en sterfbedscenes van deïsten en godloochenaars.