In dit topic is de naam Abu Zayd nu zo vaak gevallen dat het tijd wordt om te kijken wat de man precies te zeggen heeft.
Een bespreking van een door 'Nietweten en Geweten' aangereikt interview, die in het NRC Handelsblad.
Een provocerende titel. Eens kijken of Abu Zayd uit weet te leggen waarom dit zo zou kunnen zijn.
Egyptische schriftgeleerde Abu Zayd wil dat Westen meer oog krijgt voor verschillen in de islam
Gepubliceerd: 14 april 2006 00:00 | Gewijzigd: 14 april 2006 16:13
Sinds deze week bevindt de Egyptische geleerde Nasr Abu Zayd (63) zich in het hart van de discussie over de islam. Hij werkte mee aan het inmiddels omstreden WRR-rapport. „Het Westen neemt zijn eigen uitleg van de islam voor waar aan.”
Door onze redacteur Raymond van den Boogaard
* Dossier - Moslimterreur
LEIDEN, 14 APRIL. „Het is een illusie te denken dat zich in Europa een moderne, liberale versie van de islam kan ontwikkelen, zoals sommigen hopen. Jonge moslims nemen, uit onvrede over hun leven hier, juist de meest traditionalistische gedachten die in de rest van de moslimwereld bestaan over. De noodzakelijke hervorming van de islam zal dus eerst dáár moeten plaatsvinden.” Alle reden dus, meent de Egyptische geleerde Nasr Abu Zayd (63) in zijn Leidse werkkamer, voor het Westen om de contacten met de moslimwereld open te houden, zowel de meer moderne, als de meer fundamentalistische stromingen aldaar. Abu Zayd maakt zich zorgen over het feit dat het Westen de islam echter juist steeds meer als één monolitisch blok ziet, als een religie die met democratie niet verenigbaar is.
Het monolitisch blok argument. Ook Abu Zayd presenteert de stelling dat het Westen de islam als een monolitisch blok ziet, als een feit. Maar verzuimt, net als alle anderen, uit te leggen waarom een verdeelde, versplinterde, diverse islam in het voordeel van van de islam spreekt en waarom de islam daardoor minder een bedreiging voor het Westen is.
Zayd is een beroemdheid in het Midden-Oosten, deze filoloog en hermeneuticus met zijn kleine gestalte, die in 1995 samen met zijn vrouw zijn vaderland Egypte ontvluchtte en in Nederland toevlucht vond. Fundamentalisten van de Moslim-Broederschap, die deze hoogleraar aan de Universiteit van Kairo zijn tekstkritische benadering van de koran en andere islamitische geschriften kwalijk namen, wisten te bewerkstelligen dat de rechter zijn huwelijk ontbond, tegen de wil van de echtelieden. Wat Abu Zayd deed was namelijk zó erg, redeneerde men, dat hij als afvallige moest worden beschouwd en een moslimvrouw mag niet met een niet-moslim getrouwd zijn.
Hiemee scoort Abu Zayd zonder meer punten. Iemand die het aan de stok krijgt met de Moslim-Broederschap moet wel deugen. Toch?
Slechts weinig Nederlanders zijn zich bewust van de aanwezigheid van deze beroemdheid in hun midden. Abu Zayd treedt in Nederland maar zelden naar buiten. „Dat is niet expres”, zegt hij. „Ik kan heel moeilijk talen leren, en beheers het Nederlands niet. Maar ik heb nooit een uitnodiging om ergens te spreken afgeslagen en het aanvankelijke voorstel van de Nederlandse autoriteiten om mij – terwille van mijn veiligheid – alleen discreet in Nederland op te houden, heb ik afgeslagen. Ik hou van mensen en wil met iedereen kunnen spreken.” Abu Zayd geeft thans colleges aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht.
Het zou beter zijn als Abu Zayd colleges ging geven aan universiteiten in islamitische landen, maar daar kleven praktische bezwaren aan. Bovendien geeft Abu Zayd waarschijnlijk liever cursussen 'liberale islam' aan Westerlingen dan aan islamieten. Begrijpelijk, want volgens Abu Zayd en in zijn kielzog een aantal Westerse islamapologeten zijn het de Westerlingen die anders moeten gaan denken.
Deze week veranderde zijn obscure status in het land van verblijf plotseling. Abu Zayd werkte mee aan de presentatie van het in de politiek fel omstreden rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), waarin een opener dialoog met islamitische politieke groeperingen wordt bepleit. Abu Zayd kan zich, hoewel geen co-auteur, met de strekking van dat rapport goed verenigen. „In het Westen lijkt nu, in het bijzonder sinds 9/11, de opvatting te overheersen dat de islam niet verenigbaar is met democratie en mensenrechten”, zegt hij. „Deze op zeer magere kennis van de islam berustende gedachte heeft op zichzelf weer een buitengewoon negatieve uitwerking op de pogingen in de moslimwereld om tot hervorming of democratisering te komen. Maar wie geeft de Amerikaanse president Bush het recht om te zeggen dat zoiets als democratie de moslim-landen alleen kan worden opgedrongen, desnoods met oorlog, zoals in Irak? Wie wil ontkennen dat er ook in de islam steeds hervormingsstromingen hebben bestaan, werkt in de hand dat in de moslimwereld meer traditionalistische stromingen, die evenmin als Bush iets zien in dialoog en voor zichzelf de waarheid opeisen, de overhand krijgen.”
Het gaat dus vooral om de Westerse invalshoek. In het Westen 'lijkt de opvatting te overheersen dat de islam niet verenigbaar is met democratie en mensenrechten'. In het Westen 'is de kennis van de islam zeer mager'. In het Westen wordt gezegd 'dat zoiets als democratie de moslim-landen alleen kan worden opgedrongen, desnoods met oorlog'. In het Westen bestaat de wil om te 'ontkennen dat er ook in de islam steeds hervormingsstromingen hebben bestaan'. En In het Westen wordt 'de waarheid opgeëist".
Dat er niet veel terecht komt van de democratie, de mensenrechten en de hervormingsstromen in de islamitische wereld, is dus volgens Abu Zayd volledig te wijten aan de Westerse perceptie. Hoe die gigantische beïnvloeding in zijn werk gaat wordt er niet bij verteld. De islam, die zich eeuwen lang niets gelegen heeft laten liggen aan Westerse beïnvloeding, als het op modernisering van het gedachtegoed aankwam, wordt nu blijkbaar volledig lam gelegd in zijn ontwikkeling: alleen maar door de bevooroordeelde houding van het Westen.
Abu Zayds bijdrage aan het debat bestaat uit een, tegelijk met het rapport, gepubliceerd boek in de reeks WRR-verkenningen: Reformation of Islamic Thought. „Ik laat zien dat de islam geen statische religie is”, zegt de geleerde. Abu Zayd beschrijft een groot aantal islamitische denkers en stromingen, die vanaf de achttiende eeuw hebben geprobeerd de koran te verbinden met rationalisme, geschiedkundig onderzoek, wetenschap en zelfs freudianisme. Modernisering is, zo is de strekking van het boek, niet het exclusieve streven van landen die de Verlichting hebben meegemaakt, maar vast verankerd in de tradities van de islam.
„Ik zou hopen dat deze wetenschap bijdraagt tot een meer rationele omgang met de islam”, zegt Abu Zayd. „Ik zou willen dat het Westen ophoudt net te doen alsof waarden als vrijheid en rechtvaardigheid het exclusieve bezit van het Westen zijn.” Abu Zayd ontkent niet dat het met de moderne, verlichte islam nu slecht gesteld is in de moslimwereld. „Niet de islam is het probleem, maar de moslims”, meent hij.
Kortom, omdat de Westerse wereld een claim heeft gelegd op waarden als vrijheid en rechtvaardigheid zijn die waarden niet beschikbaar voor de islamitische wereld. Vrijheid en rechtvaardigheid als zeldzame grondstoffen die het Westen - inhalig en egoïstisch als het is - niet wenst te delen met de islam. Terwijl de islam toch vanaf het begin traditioneel progressief is. Die mooie progressieve islam, die de slechte moslims maar niet willen begrijpen, blijft verstoken van vrijheid en rechtvaardigheid.
Zijn moslims nu echt zoveel slechter dan Westerlingen? Komt het alleen maar door de moslims dat de islam niet vooruit te branden is? Is het aan de kwaliteiten van de Westerlingen te danken dat de Westerse beschaving als vanzelf evolueert?
Als dat zo is dan staat er toch een foutje in de koran.
3: 110. U (Moslims) bent het beste volk dat voor de mensheid (ter lering) is verwekt; u gebiedt wat goed is, verbiedt wat kwaad is en gelooft in Allah. En, indien de mensen van het Boek hadden geloofd, zou het zeker beter voor hen zijn geweest. Sommigen hunner zijn gelovigen, maar de meesten hunner zijn overtreders.
Dat traditionalistische stromingen, met een rechtzinnige uitleg van de koran in de hand, hun eigen exclusieve gelijk prediken en de neiging vertonen hele landen hun wil op te leggen, heeft veel oorzaken. Een belangrijke reden is het kolonialisme, meent hij. Dat heeft, met name na de Eerste Wereldoorlog, veel moslim-landen direct geconfronteerd met Westerse modellen van modernisering, maar ook – omdat het op bezetting berustte – de neiging zich terug te trekken in een met de religie gerechtvaardigde eigenheid.
Het kolonialisme doet het altijd goed als er geappeleerd moet worden aan het Westerse schuldgevoel. Waarom het moslimfundalisme pas opbloeide in de tweede helft van de 20e eeuw, toen er al een eind was gekomen aan het koloniale tijdperk, is een raadsel.
In zijn filologisch werk behoort Abu Zayd ferm tot de modernisten. „De koran en andere geschriften kunnen overal voor worden gebruikt”, zegt hij. „Er is altijd wel een citaat dat kan worden aangevoerd voor de rechtvaardiging van wat dan ook. Wat mij stoort is ook dat het Westen eigenlijk, net als Bin Laden en dergelijke, overal theologie van wil maken en zíjn uitleg van de islam dan eigenlijk voor waar aanneemt.”
Als Bin Laden en dergelijke er niet waren geweest dan had de islam ze toch zeker uit moeten vinden. Mensen als Abu Zayd gebruiken extremisten als Osama Bin Laden handig om kritiek op de islam te pareren. Want dat de fundamentalistische moslimextremisten fout zijn begrijpt iedereen. En dat slechts een kleine minderheid van de moslims extremist is weet ook iedereen. En dat niet alle moslims over één kam gescheerd kunnen worden vindt ook iedereen. En dat de fanatieke fundamistische versie van de islam die de terroristen aanhangen niet de mainstream islam is mag ook duidelijk zijn. En dat kan niet genoeg benadrukt worden.
Maar bij al dat benadrukken, onderscheid maken en contrasteren blijft het feit dat de islam ook zonder Al Qaida, zonder de Taliban, zonder Hezbollah, zonder Hamas, zonder de Moslim Broederschap, een mensenrechtenschendende ideologie zou zijn - dankzij de focus op de terroristische elementen - buiten beeld. En dat is precies de bedoeling van Abu Zayd: de fundamentalisten zijn slecht, het Westen is vanzelfsprekend slecht, de moslims zijn - desnoods ook nog - slecht; maar de islam, die is onbespreekbaar.
Optimistisch is hij niet dat modernistische stromingen snel de overhand kunnen krijgen op de fundamentalistische modes van dit moment . „Ik denk dat de vernieuwing de komende tijd niet uit de Arabische wereld kan komen. Maar er zijn zeker vernieuwers, in Iran bijvoorbeeld, waar de bevolking sinds Khomeini uitvoerig ervaring heeft opgedaan met de islamitische staat, en daarvan haar buik vol heeft. Ook Indonesië is een land waar de vernieuwing vandaan kan komen.”
En zo blijft het resultaat van de 'hervormingsstromingen die steeds in de islam hebben bestaan' een belofte. En niets meer dan dat. Want van die twee landen, Iran en Indonesië kan een vernieuwing vandaan komen. Het kan natuurlijk ook dat er geen vernieuwing vandaan komt. Maar in dat laatste geval zal het dan wel weer de schuld van de Westerse perceptie van de islam zijn.
Abu Zayd heeft na tien jaar ballingschap toch maar de Nederlandse nationaliteit aangevraagd. „Ik heb wel, gezien mijn moeite met het leren van vreemde talen, gevraagd of ik van de verplichting Nederlands te leren kan worden vrijgesteld.” Sinds drie jaar komt hij soms weer in Egypte. „Ik heb het land vijf jaar lang gemeden omdat ik woedend was om wat mij was aangedaan. Die fatwa tegen Salman Rushdie, die kon tenminste nog worden ingetrokken. Maar bij mijn dwangscheiding kan dat niet, omdat het Egyptische Hooggerechtshof het vonnis heeft bevestigd. Dat hangt levenslang als een dreiging boven mijn hoofd.”
Van een voortrekker van de 'liberale islam' zou je verwachten dat hij niet uitgepraat raakt over die andere islam, de 'verlichte islam', en haar zegeningen voor de islamitische wereld. Maar niets daarvan in dit interview. Dat is ook niet de taak die Abu Zayd zich gesteld heeft. De boodschap die hij met verve verkondigt, is: alles behalve de islam is schuldig.
Abu Zayd heeft duidelijk school gemaakt in de Westerse wereld. Westerlingen omarmen geestdriftig zijn boodschap dat het niet aan de islam, maar aan onze ideeën over de islam ligt, dat de islam een onacceptabel fenomeen is. Sluw inspelend op het typisch Westerse verschijnsel: schuldgevoel, weet hij de islam buiten de discussie te houden. En de Westerling, die harde oordelen over alles en iedereen - behalve zichzelf - bij voorkeur uit de weg gaat, hangt aan zijn lippen.
)"God bestaat niet"(volgens hem) en onze menselijke ethiek hebben onze voorouders zelf onderling bevochten (tienduizenden jaren lang) om een leefbare maatschappij te krijgen! (en krijgen die ethiek nú(door de gelovigen) gepresenteerd als v.d. god(en) gegeven.