De politieke gevolgen van religie

[Peter van Velzen]

Religie en politiek zijn sinds mensenheugenis verweven. niet altijd is dit nadelig geweest, maar evenmin heeft het ten alle tijden voordelen opgeleverd. Maar in de ontwikkeling van de religie ziet men vaak een politiek streven weerspiegeld. Soms wordt de religie gebruikt om een politieke eenheid te vestigen, soms om juist kritiek op de machthebber te uiten. Soms worden koningen als goden vereerd, soms juist als vijand van de goden geportretteerd.

De grootste religieuze groepen zijn heden ten dagen het Christendom en de Islam. Beiden hebben echter veel overgenomen vanuit de geschriften van het Judaisme. Beide hebben daarbij vaker wel dan niet een vijandige houding ten opzichte van dat Judaïsme aangenomen.

De geschiedenis van het Rabijnse Judaisme kenmerkt zich door drie bijzonder verschillende periodes. In eerste instantie begonnen als een poging om het onheil dat de staat Juda en haar intellectuele elite was overkomen, te verklaren vanuit de idee, dat dit een straf was van de Judeese staatsgod, voor het morele falen van haar leiders, ontwikkelt het zich tot een zeldzame intolerantie van alle zichtbare goden en de devotie van één onzichtbare god, die - naar men gelooft, een koning/priester zal sturen, welke het volk weer haar verdiende plek in de wereld zal geven.

Nadat deze kleine groep, dank zij de humane heerser Cyrus de Grote, haar eredienst weer in ere hersteld had, kwam men echter in botsing met de Hellenistische koningen van Syrië. En raakte ze in een culturele strijd verwikkeld, welke vanaf de 2e eeuw BCE tot in de 2e eeuw tot veel bloedvergieten heeft geleid. Na drie verschilende opstanden tegen het Romeinse rijk, die de Judeeërs deels decimeerden brak een zeer lange periode aan waarin de politieke aspiraties naar een verre toekomst werden verlegd, en men in plaats daarvan wachtte totdat de god de beloofde messias zou sturen.

De afwachtende houding werd echter doorbroken door het ontstaan van het Zionisme; een term die in 1890 door Nathan Birnbaum werd geintroduceerd. In eerste instantie een culturele ontwikkeling gericht op de emanciipatie - niet op de assimilatie - van Joden. Hij organiseerde in 1897 het eerste zionistische congres.

Ondertusssen had Theodore Herzl in 1897 “Der Judenstaat” gepubliceerd, waarin hij het politiek streven naar een eigen joodse staat propageerde. Dat zou weliswaar een seculiere staat zijn, en ook de vraag waar hij zou komen was nog niet beantwoord, maar met de al minstens 15 eeuwen bestaande beschrijving van het “beloofde land” was het uiteindelijk onvermijdelijk, dat men zou streven naar het in de Torah beschreven gebied.

Het bleek niet mogelijk het politieke streven los te maken van de religieuze geschriften. En zodoende streven sommigen in Israël naar een staat die het hele gebied tussen de Nijl en de Eufraat zou moeten bevatten terwijl anderen zich nog altijd distanciëren van een joodse staat, totdat er een Messias is.

Niet alleen de Joodse religieuze geschriften spelen een fatale rol, voor de kleinkinderen van de niet Joodse bewoners van het betwiste gebied.
Veel Christenen accepteren de bijbelse beschrijving van het - waarschijnlijk fictieve - koninkrijk van David als rechtmatige woonplaats van de Joden. Ook de Islam met haar vele Jihadistische stromingen heeft nauwelijks iets positiefs bijgedragen.

Het is daarom een verkeerde voorstelling van zaken, om het huidige conflict los te willen zien van de religieuze motivatie. De diepere oorzaak ligt wel degelijk in de valse voorstelling van de geschiedenis zoals we die kennen uit het oude testament.

Die verhalen rechtvaardigen een veroveringsoorlog en Genocide van Kanaänieten, Midianieten en Amalekieten, en vertegenwoordigen alles waar de humanistische moraal tegen gekant is. We moeten niet schromen deze zaken te veroordelen. Ook.In de tijd waarin zijn beschreven. Ze hebben immers helemaal nooit plaatsgevonden, en de leugen dat ze werden uitgevoerd op bevel van “God” kan niet genoeg bestreden worden.

[Amerauder]

Ik weet het niet. Is het jodendom schuldig aan wat er uit naam van het zionisme gebeurt? Dat lijkt me niet. Het zijn twee verschillende dingen.

Is J. R. R. Tolkien schuldig aan het feit dat Russen “orcs” worden genoemd door Oekraïense strijders?

Is Edgar Rice Burroughs, die populaire boekjes schreef over leven op Mars, schuldig aan het feit dat mensen nu geloven dat deze droom werkelijkheid gemaakt kan worden?

Zijn de vertellers van de Noorse mythologie schuldig aan de manier waarop deze door de nazi’s werd ingezet?

Hoewel verwant, denk ik toch dat je het ene los dient te zien van het andere. Je hebt de idee, en je hebt dat wat er uit naam van die idee gedaan wordt. Als je het niet eens bent met zo’n specifieke toepassing wijst dat volgens mij niet per se op een inherente tekortkoming van de idee zelf. Je hoeft het daar toch niet toe te reduceren, de idee is toch meer dan dat?

[dingo]

Ik hoor dit soort redenaties wel vaker. Toch zie ik het in niet-religieuze systemen niet heel anders aan toegaan. De heilstaat bleek toch geen heilstaat te zijn. De communale samenleving blijkt toch weer door een kleine groep voor eigen gewin gebruikt te worden. Enzovoort, ik denk dat de sombere conclusie is dat waar mensen zijn er ook ge- en misbruik gemaakt wordt van de levensovertuiging(en) van de plaatselijke bevolking.

[HierEnNu]

@ Peter

Zoals wel vaker weet je de historische lijnen helder te trekken. Je punt over religieuze geschiedvervalsing en morele rechtvaardiging van geweld binnen religieuze verhalen vind ik krachtig en is terecht.

Tegelijk proef ik in je betoog iets dat verder gaat dan analyse. Het lijkt erop dat het conflict vooral als illustratie dient voor jouw bredere strijd tegen religie, eerder dan dat religie er werkelijk de diepste motor van is.

Je hebt uiteraard gelijk dat religieuze rechtvaardiging een belangrijke rol speelt, maar de kern van dit conflict lijkt mij toch eerder te liggen in de klassieke strijd om land, macht en veiligheid. Ook zonder religie zou die hevig zijn. De geschiedenis van vele seculiere oorlogen laat dat zien en ook uit de huidige Oekraïne oorlog blijkt dat. Religie is hier eerder het middel dan het motief.

Door nu religie aan te wijzen als wortel van het conflict, ontstaat het risico dat de werkelijke machtsdynamieken en geopolitieke belangen onbenoemd blijven. Het middel religie wordt dan wel bestreden, maar dan blijft het verlangen naar dominantie onaangeroerd.
Dat zoekt zich dan gewoon een ander jasje en de strijd gaat voort.

Je kritische houding jegens religie is volledig terecht. Die kritische houding deel ik, want religie als moreel kompas is vaak een bron van willekeur of geweld. Maar het geweld komt uit veel meer dan mythologie voort. Dat inzicht is nodig om de dynamiek van het conflict werkelijk te doorgronden.

[ChaimNimsky]

Religie en politiek zijn sinds mensenheugenis verweven. niet altijd is dit nadelig geweest, maar evenmin heeft het ten alle tijden voordelen opgeleverd. Maar in de ontwikkeling van de religie ziet men vaak een politiek streven weerspiegeld. Soms wordt de religie gebruikt om een politieke eenheid te vestigen, soms om juist kritiek op de machthebber te uiten. Soms worden koningen als goden vereerd, soms juist als vijand van de goden geportretteerd.

De grootste religieuze groepen zijn heden ten dagen het Christendom en de Islam. Beiden hebben echter veel overgenomen vanuit de geschriften van het Judaisme. Beide hebben daarbij vaker wel dan niet een vijandige houding ten opzichte van dat Judaïsme aangenomen.

De geschiedenis van het Rabijnse Judaisme kenmerkt zich door drie bijzonder verschillende periodes. In eerste instantie begonnen als een poging om het onheil dat de staat Juda en haar intellectuele elite was overkomen, te verklaren vanuit de idee, dat dit een straf was van de Judeese staatsgod, voor het morele falen van haar leiders, ontwikkelt het zich tot een zeldzame intolerantie van alle zichtbare goden en de devotie van één onzichtbare god, die - naar men gelooft, een koning/priester zal sturen, welke het volk weer haar verdiende plek in de wereld zal geven.

Nadat deze kleine groep, dank zij de humane heerser Cyrus de Grote, haar eredienst weer in ere hersteld had, kwam men echter in botsing met de Hellenistische koningen van Syrië. En raakte ze in een culturele strijd verwikkeld, welke vanaf de 2e eeuw BCE tot in de 2e eeuw tot veel bloedvergieten heeft geleid. Na drie verschilende opstanden tegen het Romeinse rijk, die de Judeeërs deels decimeerden brak een zeer lange periode aan waarin de politieke aspiraties naar een verre toekomst werden verlegd, en men in plaats daarvan wachtte totdat de god de beloofde messias zou sturen.

De afwachtende houding werd echter doorbroken door het ontstaan van het Zionisme; een term die in 1890 door Nathan Birnbaum werd geintroduceerd. In eerste instantie een culturele ontwikkeling gericht op de emanciipatie - niet op de assimilatie - van Joden. Hij organiseerde in 1897 het eerste zionistische congres.

Ondertusssen had Theodore Herzl in 1897 “Der Judenstaat” gepubliceerd, waarin hij het politiek streven naar een eigen joodse staat propageerde. Dat zou weliswaar een seculiere staat zijn, en ook de vraag waar hij zou komen was nog niet beantwoord, maar met de al minstens 15 eeuwen bestaande beschrijving van het “beloofde land” was het uiteindelijk onvermijdelijk, dat men zou streven naar het in de Torah beschreven gebied.

Het bleek niet mogelijk het politieke streven los te maken van de religieuze geschriften. En zodoende streven sommigen in Israël naar een staat die het hele gebied tussen de Nijl en de Eufraat zou moeten bevatten terwijl anderen zich nog altijd distanciëren van een joodse staat, totdat er een Messias is.

Niet alleen de Joodse religieuze geschriften spelen een fatale rol, voor de kleinkinderen van de niet Joodse bewoners van het betwiste gebied.
Veel Christenen accepteren de bijbelse beschrijving van het - waarschijnlijk fictieve - koninkrijk van David als rechtmatige woonplaats van de Joden. Ook de Islam met haar vele Jihadistische stromingen heeft nauwelijks iets positiefs bijgedragen.

Het is daarom een verkeerde voorstelling van zaken, om het huidige conflict los te willen zien van de religieuze motivatie. De diepere oorzaak ligt wel degelijk in de valse voorstelling van de geschiedenis zoals we die kennen uit het oude testament.

Die verhalen rechtvaardigen een veroveringsoorlog en Genocide van Kanaänieten, Midianieten en Amalekieten, en vertegenwoordigen alles waar de humanistische moraal tegen gekant is. We moeten niet schromen deze zaken te veroordelen. Ook.In de tijd waarin zijn beschreven. Ze hebben immers helemaal nooit plaatsgevonden, en de leugen dat ze werden uitgevoerd op bevel van “God” kan niet genoeg bestreden worden.

Zionisme ontstond als reactie op antisemitisme; de meeste Joden beschouwen bijbelse verhalen niet als richtlijn voor modern staatsbeleid; het Israelisch-Palestijns conflict is in de kern historisch en nationaal van aard. Religie speelt soms een rol - vooral aan de kant van Hamas, dat een religieus-ideologische beweging is - maar is zelden de diepste oorzaak.

[B.S.]

En het zoveelste (anti-Israël) item over de materie. (Ontkennen heeft geen zin Peter van Velzen.)
ChaimNimsky, ik zou de religieuze dimensie niet teveel weg willen redeneren.

[Peter van Velzen]

Ik weet het niet. Is het jodendom schuldig aan wat er uit naam van het zionisme gebeurt? Dat lijkt me niet. Het zijn twee verschillende dingen.

Is J. R. R. Tolkien schuldig aan het feit dat Russen “orcs” worden genoemd door Oekraïense strijders?

Is Edgar Rice Burroughs, die populaire boekjes schreef over leven op Mars, schuldig aan het feit dat mensen nu geloven dat deze droom werkelijkheid gemaakt kan worden?

Zijn de vertellers van de Noorse mythologie schuldig aan de manier waarop deze door de nazi’s werd ingezet?

Hoewel verwant, denk ik toch dat je het ene los dient te zien van het andere. Je hebt de idee, en je hebt dat wat er uit naam van die idee gedaan wordt. Als je het niet eens bent met zo’n specifieke toepassing wijst dat volgens mij niet per se op een inherente tekortkoming van de idee zelf. Je hoeft het daar toch niet toe te reduceren, de idee is toch meer dan dat?

Heeft Tolkien ooit beweert dat het juist was om de (klein)kinderen te straffen voor de daden van hun (grootouders)?
Heeft Edgar Rice Burroughs ooit zoiet beweert?
Ik zeg niet dat men sprookjes moet verbieden of science-fiction. Ook religie niet, Maar we moeten ons wel moeten keren tegen de notie dat oorlogsmisdaden door een fictieve God worden bevolen. Dat is wat de verhalen uit het oude testament doen. Jood noch Christen moch Moslim veroordeelt Mozes als hij de Midianieten decimeert om geen enkele geldige reden. Waarom? Omdat ze "heilig" in die verzinsels geloven!
Denk jij dat het idee van genocide op Amalek Kanaän of Midian ook maar iets goeds in de wereld heeft gebracht?

De vertellers van de Noordse Mythologie zijn niet schuldig aan de Holocaust. Hun Goden worden niet geprezen als buitengewoon goedaardige massamoordenaars, wier uitsprakenzonder mankeren gevolgd moeten worden. Dat is wat deze verhalen wel doen met Allah/God de Vader/JHVH. Als er iets is wat de Rabbi's in de afgelopen 1500 jaar beter hebben gedaan dan Christenen en Moslims, dan is het wel dat ze zo'n kadaverdiscipline vaak afwezen. Helaas is daar een einde aan gekomen. Velen huilen nu mee met de Fenris-wolf in het diepe donkere woud. En wat doet de militair sterkste natie ter wereld? Ze keert zich tegen de rechters die de oorlogsmisdaden van beide partijen willen berechten!

Wat mij hoop geeft zijn die Israëli's (met name de wetenschappers) die ons vertellen dat de verhalen niet waar zijn, en ook nooit waar waren. Maar helaas luistert men nog te weinig naar hen. Laat een ding duidelijk zijn. Hen die dergelijk zaken als morele plicht beschrijven zijn degenen die tot de ergste misdaden in staat zijn, of ze daarbij in een god geloven if niet. Die goden zijn immers slechts een vehikel waarmee de misdaad zich verspreid.

[Peter van Velzen]

Ik hoor dit soort redenaties wel vaker. Toch zie ik het in niet-religieuze systemen niet heel anders aan toegaan. De heilstaat bleek toch geen heilstaat te zijn. De communale samenleving blijkt toch weer door een kleine groep voor eigen gewin gebruikt te worden. Enzovoort, ik denk dat de sombere conclusie is dat waar mensen zijn er ook ge- en misbruik gemaakt wordt van de levensovertuiging(en) van de plaatselijke bevolking.

De Heilstaat is nooit een heilstaat. wie daarin gelooft zet reeds de eerste stap op de weg naar onheil. Maar waar wordt volkerenmoord gepresenteert als moreel juist gedrag? Waar worden ficiteve personen bedacht die volkeren uitmoorden en echte mensen die dat afwijzen als "ongelovige" vervolgd?
Ik zeg niet dat de religie altijd de motor achter massamoord is, maar ze is er vaak wel een! en elke motor die ons tot onmensen maakt, moeten we luidkeels afwijzen.

[Peter van Velzen]

@ Peter

Zoals wel vaker weet je de historische lijnen helder te trekken. Je punt over religieuze geschiedvervalsing en morele rechtvaardiging van geweld binnen religieuze verhalen vind ik krachtig en is terecht.

Tegelijk proef ik in je betoog iets dat verder gaat dan analyse. Het lijkt erop dat het conflict vooral als illustratie dient voor jouw bredere strijd tegen religie, eerder dan dat religie er werkelijk de diepste motor van is.

Je hebt uiteraard gelijk dat religieuze rechtvaardiging een belangrijke rol speelt, maar de kern van dit conflict lijkt mij toch eerder te liggen in de klassieke strijd om land, macht en veiligheid. Ook zonder religie zou die hevig zijn. De geschiedenis van vele seculiere oorlogen laat dat zien en ook uit de huidige Oekraïne oorlog blijkt dat. Religie is hier eerder het middel dan het motief.

Door nu religie aan te wijzen als wortel van het conflict, ontstaat het risico dat de werkelijke machtsdynamieken en geopolitieke belangen onbenoemd blijven. Het middel religie wordt dan wel bestreden, maar dan blijft het verlangen naar dominantie onaangeroerd.
Dat zoekt zich dan gewoon een ander jasje en de strijd gaat voort.

Je kritische houding jegens religie is volledig terecht. Die kritische houding deel ik, want religie als moreel kompas is vaak een bron van willekeur of geweld. Maar het geweld komt uit veel meer dan mythologie voort. Dat inzicht is nodig om de dynamiek van het conflict werkelijk te doorgronden.

Het geweld zou ook zonder religie gepleegd kunnen worden, maar dat blijkt in het Midden Oosten zelden het geval. Christenen stemden op Hamas en niet op Fatah omdat Hamas in god geloofde niet omdat het terreur beging (dat deed Fatah ook). Handige manipulatoren gebruiken de religie wanneer dat hen te pas komt. Maar we moeten het kwade idee (uitroeien) bestrijden en het goede idee (empathie) propageren.

Wie de huidige toestand tracht te begrijpen los van het oude testament zal falen. Netanyahu wist heel goed wat hij deed toen hij zei: "remember Amalek", want helaas Fascisten en Communisten begrijpen de mythologie beter dan sociale democraten en liberalen. Voor hen zijn ze een middel tot hun doel, voor mij betekent dit dat ik naast dat doel ook het middel afwijs.

[Peter van Velzen]

Zionisme ontstond als reactie op antisemitisme; de meeste Joden beschouwen bijbelse verhalen niet als richtlijn voor modern staatsbeleid; het Israelisch-Palestijns conflict is in de kern historisch en nationaal van aard. Religie speelt soms een rol - vooral aan de kant van Hamas, dat een religieus-ideologische beweging is - maar is zelden de diepste oorzaak.

anti-semitisme heeft het zionisme zeker bevordert. Maar de reden dat men zich richtte op de omgeving van Jerusalem ligt wel degelijk in de bijbelse verhalen. Niet voor niets keerde Nathan Birnbaum zich tegen het politieke zionisme. Hij wilde de historsche ontwikkeling volgen waarin volkeren emancipeerden, niet een terugkeer naar de grijze oudheid, Hij wilde Jiddisch spreken, niet Hebreeuws. Historisch stamt het Jodendom vooral uit de Diaspora niet uit Judea.


NB Volgens mij zie jij heel scherp de splinter Hamas, maar laat je de balk van Netanyahu vaak voorbijgaan. (niet altijd gelukkig)

[Peter van Velzen]

En het zoveelste (anti-Israël) item over de materie. (Ontkennen heeft geen zin Peter van Velzen.)
ChaimNimsky, ik zou de religieuze dimensie niet teveel weg willen redeneren.

Dit is de eerste keer dat ik mij sinds lange tijd over het conflict heb uitgesproken en ik heb daar goed over na gedacht.
Ik concentreer me op een deel van de materie dat alsmaar verzwegen wordt, De pro-judea propaganda uit de laatste eeuwen vóór onze jaartelling. Die zowel nationalisme, militairisme en genocide ophemelde als goddelijk gebod en die - helaas - ook mede aan de basis ligt van de monotheistische godsdiensten. Een onderwerp dat meer in lijn is met de doeleinden van het forum dan "Hamas doet dit en Israël doet dat".

[TIBERIUS CLAUDIUS]

En het zoveelste (anti-Israël) item over de materie. (Ontkennen heeft geen zin Peter van Velzen.)
ChaimNimsky, ik zou de religieuze dimensie niet teveel weg willen redeneren.

Dit is de eerste keer dat ik mij sinds lange tijd over het conflict heb uitgesproken en ik heb daar goed over na gedacht.
Ik concentreer me op een deel van de materie dat alsmaar verzwegen wordt, De pro-judea propaganda uit de laatste eeuwen vóór onze jaartelling. Die zowel nationalisme, militairisme en genocide ophemelde als goddelijk gebod en die - helaas - ook mede aan de basis ligt van de monotheistische godsdiensten. Een onderwerp dat meer in lijn is met de doeleinden van het forum dan "Hamas doet dit en Israël doet dat".

Je doelt vast op het Makkabeeën tijdperk, ik heb daar eens een goed boek over gelezen, 'ik heb het nog maar kon het niet zo snel vinden in de door een verbouwing ontstane chaos' dat ging destijds inderdaad van dik hout zaagt men planken en men was er heel trots op.

Met enige schroom vermeld ik dit uit een commentaar over het boek Ester. (van een andere schrijver uiteraard) woordelijk heb ik het niet.

Het boek is een puur verzinsel, maar het is geschreven van uit een minderwaardigheidscomplex de zielenpoot die toch machtig blijkt.

Daar zit veel waars in mensen met een minderwaardigheidscomplex hebben vaak een enorme geldingsdrang.
Dit kan een verklaring zijn voor de enorme geweldsuitbarstingen die zich in de loop van de geschiedenis hebben afgespeeld.
Ook de bewering dat de Joden het intelligentste volk ooit zijn duidt daarop.

Dat kan betekenen dat er naast de religieuze oorzaak er ook een andere kan zijn.

Dit is echter niet mijn vak, dus ............

[Peter van Velzen]

Je doelt vast op het Makkabeeën tijdperk, ik heb daar eens een goed boek over gelezen, 'ik heb het nog maar kon het niet zo snel vinden in de door een verbouwing ontstane chaos' dat ging destijds inderdaad van dik hout zaagt men planken en men was er heel trots op.

Met enige schroom vermeld ik dit uit een commentaar over het boek Ester. (van een andere schrijver uiteraard) woordelijk heb ik het niet.

Het boek is een puur verzinsel, maar het is geschreven van uit een minderwaardigheidscomplex de zielenpoot die toch machtig blijkt.

Daar zit veel waars in mensen met een minderwaardigheidscomplex hebben vaak een enorme geldingsdrang.
Dit kan een verklaring zijn voor de enorme geweldsuitbarstingen die zich in de loop van de geschiedenis hebben afgespeeld.
Ook de bewering dat de Joden het intelligentste volk ooit zijn duidt daarop.

Dat kan betekenen dat er naast de religieuze oorzaak er ook een andere kan zijn.

Dit is echter niet mijn vak, dus ............

Ik doel op een enigzins langere periode, die begint met de Babylonische ballingschap en eindigt met Herodes de Grote. Er is de laatste tijd sprake van dat er geen bewijzen zijn dat Bijvoorbeeld het boek Exodus al bekend was vóór de 4e eeuw BCE.

[TIBERIUS CLAUDIUS]

Ik doel op een enigzins langere periode, die begint met de Babylonische ballingschap en eindigt met Herodes de Grote. Er is de laatste tijd sprake van dat er geen bewijzen zijn dat Bijvoorbeeld het boek Exodus al bekend was vóór de 4e eeuw BCE.

Er zijn er ,waaronder ikke, die denken dat het Jodendom is ontstaan in de Ballingschap.
Daar past deze datering wel bij.

[gerard_m]

Goed dat hier de religieuze component wordt besproken die inderdaad een belangrijke factor is in oorlogen. Focus ligt zoals gebruikelijk op het oude testament/ de joodse geschriften. Het zou goed zijn om de koran (en hadith) in dezelfde adem te noemen.

Islamitische geschriften zijn aanvankelijk vrij mild over joden maar worden fel anti joods als zij zich weigeren te onderwerpen aan de islam. In de sharia wordt uitgebreid vastgelegd hoe zij gediscrimineerd moeten worden. Hindoes worden sowieso niet getolereerd (de verordening van India voor de islam was een van de gruwelijkste slachtingen uit de wereldgeschiedenis).

De laatste woorden van de profeet zijn een oproep van Mohammed om de joden en christenen te verdrijven van het Arabisch schiereiland. En zo geschiedde. De veroveringen van islamitische legers reikten uiteindelijk tot in zuid Frankrijk.

Religie speelt een grote rol tussen India en Pakistan, in Libanon, de burgeroorlogen in de Sahel, Syrië, Irak , Afghanistan,... Focus ligt hier op Israël/Palestina.
Voordat mensen deze post als pro Israël zien: dat is ie niet. Ik vul slechts aan met wat nog niet werd genoemd.
De claim van drie religies op hetzelfde ' heilige : land speelt een grote rol in dit conflict.
.