Commentaar op mijn Erasmus-essay in De Vrijdenker

[David Bakker]

Maar wat ik dan toch weer een beetje zwak vind - wat het hele gebeuren weer een beetje naar beneden haalt - is de schromelijke overdrijving dat de door jou genoemde auteur Erasmus vereert als een god. Dat kan ik nergens uit opmaken. Zélfs als er al sprake zou zijn van het plaatsen van iemand op een voetstuk, dan is dat nog heel ver verwijderd van het 'vereren als een god.'

Soms wordt overdrijving als stijlmiddel gebruikt om iets duidelijk te maken. Snappez-vous?

[els]

Na het overspannen en al maanden durend gestechel over Erasmus' al dan niet vermeende jodenhaat, is het des te opmerkelijker dat mijn stelling, te weten dat juist humanistische secularisten Erasmus niet als prominent humanist zouden moeten erkennen, in het geheel niet weersproken is, laat staan weerlegd.

Hai Fred, ik heb het artikel inmiddels gelezen. Ik ben het daar wel mee eens. Ik ben niet zo thuis in Erasmus, maar ik zie dat de manier waarop Erasmus wordt belicht past bij de tendens om het humanisme en zelfs seculiere denken tot deel van de christelijke geschiedenis te maken. Christelijke humanisten worden in de geschiedschrijving benadrukt, terwijl meer skeptische of regelrecht atheïstische humanisten worden genegeerd of gebagatelliseerd. Dat gebeurt niet alleen nu, het is deel van de geschiedenis.

Jonathan Israel maakt in de Verlichting onderscheid tussen de radicale verlichting, de gematigde mainstream Verlichting en de 'tegenverlichting'. De radicale verlichters hielden zich aan de rede voor het waarheidscriterium.
Een citaat uit een lezing die Israel hield in 2006 in Krasnapolski, ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van de Vrije Gedachte: De kernwaardes van tegenwoordig komen neer op de kernwaardes van de radicale verlichting, zoals democratie, gelijkheid, individuele vrijheid, vrije mening, persvrijheid, het verwerpen van hiërarchie, plus een nieuwe morele orde op een seculiere basis.

De gematigden erkenden het belang van de rede, maar streefden naar een balans met de tradities, religie en kerk. En de tegenverliching verwierp alle vrijdenken en egalitaire waardensystemen. Wie zich niet wilde onderwerpen aan de theologische orde moest worden vernietigd. Israel stelt dat er ten onrechte veel meer aandacht is voor de dominante, maar gematigde stroming van de Verlichting. De gematigden stelden zich teweer tegen egalitarisme, democratie en individualiteit.

Ook Michel Onfray gaf in zijn Atheologie een overzicht van het effect van de antifilosofie. Het komt erop neer dat atheïstische denkers als ze niet echt werden vermoord een lasterlijke karaktermoord ondergingen die zo fel werd gevoerd dat niemand zich nog met die mensen durfde te associëren. Weinig nieuws onder de zon blijkbaar.
Niet hun ideeën werden besproken, maar hun persoonlijke levenswandel, die natuurlijk vaak 'niet christelijk' was, dus er was altijd wel een stok te vinden om iemand tot de grond af te breken.
Citaat: De antifilosofie – de stroming uit de achttiende eeuw aan de donkere keerzijde van de Verlichting, die ten onrechte in de vergetelheid is geraakt en weer in het brandpunt van de actualiteit zou moeten komen om aan te tonen dat de christelijke gemeenschap werkelijk geen enkel middel schuwt, zelfs niet de moreel meest verwerpelijke, om de ideeën in diskrediet te brengen van onafhankelijke denkers die niet van zins zijn concessies te doen aan hun fabels – de antifilosofie dus, bestrijdt met een onbeschrijflijke heftigheid de vrije gedachte en het denken dat is ontdaan van christelijke dogma’s.

De aanval op de ideeën werd dus ingezet door kwaadsprekerij. Maar hoewel juist hun werken nu nog altijd moeilijk verkrijgbaar en dus vrijwel ongelezen zijn, hebben zij grotere invloed gehad op de moderne seculiere maatschappij met mensenrechten, gelijke rechten, vrijheid van meningsuiting, democratie etc.

Humanisten die de egalitaire maatschappij verdedigden en los probeerden te komen van de kerk hebben dit vaak met hun leven moeten bekopen. Dat is dus het kwalijke eraan als de geschiedenis met terugwerkende kracht wordt 'gekerstend' door christelijke gematigde humanisten te romantiseren en ze de eer te geven aan de basis te staan van de moderne vrijheden. Nu nog steeds zie je hoe gematigde religieuzen zich bezighouden met het zich toeëigenen van moderne waarden om ze weer om te vormen tot reactionaire religieuze waarden. Daarom hebben we nu christelijk humanisme, christelijk en islamitisch feminisme, islamitische mensenrechten, islamitische wetenschap, creationistische wetenschap etc.

Als de discussie helemaal gaat over of Erasmus nou wel of geen jodenhater was, verdwijnt dit aspect jammer genoeg uit het oog.

[David Bakker]

Het is denk ik van belang om er op te wijzen dat het begrip humanist slordig wordt gebruikt in dit kader. In de tijd van Erasmus was een humanist een soort (christelijke) taalgeleerde die teruggreep op de klassieken, iemand die gespecialiseerd was in het interpreteren en vertalen van teksten uit de Grieks-Romeinse cultuur. In deze zin was Erasmus een groot humanist. Daarnaast is er het hedendaagse humanisme zoals o.a. verwoord in The Amsterdam Declaration, en dat is heel wat anders. Door bepaalde auteurs wordt dat onderscheid niet altijd duidelijk gemaakt. Petty Bange bijvoorbeeld, die het boekje, Desiderius Erasmus, portret van een humanist (Amersfoort, Bekking & Blitz, cop 2007), schreef, heeft het steeds over Erasmus de grote humanist. Ze maakt echter niet duidelijk in welke zin humanist moet worden opgevat. Maar misschien heeft dat wel een bepaald doel.....

[siger]

Jonathan Israel maakt in de Verlichting onderscheid tussen de radicale verlichting, de gematigde mainstream Verlichting en de 'tegenverlichting'. De radicale verlichters hielden zich aan de rede voor het waarheidscriterium.

Noemt Israel nog andere radicale verlichters behalve Spinoza?

[collegavanerik]

Het is denk ik van belang om er op te wijzen dat het begrip humanist slordig wordt gebruikt in dit kader. In de tijd van Erasmus was een humanist een soort (christelijke) taalgeleerde die teruggreep op de klassieken, iemand die gespecialiseerd was in het interpreteren en vertalen van teksten uit de Grieks-Romeinse cultuur. In deze zin was Erasmus een groot humanist. Daarnaast is er het hededaagse humanisme zoals o.a. verwoord in The Amsterdam Declaration, en dat is heel wat anders. Door bepaalde auteurs wordt dat onderscheid niet altijd duidelijk gemaakt. Petty Bange bijvoorbeeld, die het boekje, Desiderius Erasmus, portret van een humanist (Amersfoort, Bekking & Blitz, cop 2007), schreef, heeft het steeds over Erasmus de grote humanist. Ze maakt echter niet duidelijk in welke zin humanist moet worden opgevat. Maar misschien heeft dat wel een bepaald doel.....

David, een Humanist is dus eigenlijk gewoon iemand die de humaniora bestudeert?
in betekenis I:

humaniora
hu - ma - ni` o - ra («Latijn) I meervoudig zelfstandig naamwoord eigenlijk de studie die tot ware menselijkheid geacht werd te vormen, t.w. die van de klassieke talen en literatuur; thans de geesteswetenschappen;
http://www.woorden.org/woord/humaniora

Een Erasmus' belangrijkste werken is de definitieve uitgave van de tekst van het griekse Nieuwe Testament...

[David Bakker]

Het is denk ik van belang om er op te wijzen dat het begrip humanist slordig wordt gebruikt in dit kader. In de tijd van Erasmus was een humanist een soort (christelijke) taalgeleerde die teruggreep op de klassieken, iemand die gespecialiseerd was in het interpreteren en vertalen van teksten uit de Grieks-Romeinse cultuur. In deze zin was Erasmus een groot humanist. Daarnaast is er het hededaagse humanisme zoals o.a. verwoord in The Amsterdam Declaration, en dat is heel wat anders. Door bepaalde auteurs wordt dat onderscheid niet altijd duidelijk gemaakt. Petty Bange bijvoorbeeld, die het boekje, Desiderius Erasmus, portret van een humanist (Amersfoort, Bekking & Blitz, cop 2007), schreef, heeft het steeds over Erasmus de grote humanist. Ze maakt echter niet duidelijk in welke zin humanist moet worden opgevat. Maar misschien heeft dat wel een bepaald doel.....

David, een Humanist is dus eigenlijk gewoon iemand die de humaniora bestudeert?
in betekenis I:

humaniora
hu - ma - ni` o - ra («Latijn) I meervoudig zelfstandig naamwoord eigenlijk de studie die tot ware menselijkheid geacht werd te vormen, t.w. die van de klassieke talen en literatuur; thans de geesteswetenschappen;
http://www.woorden.org/woord/humaniora

Een Erasmus' belangrijkste werken is de definitieve uitgave van de tekst van het griekse Nieuwe Testament...

Er zullen ongetwijfeld meer definities van humanisme zijn. Van belang is dat een wetenschapper begrippen duidelijk afbakent.

De uitgave van het NT is een interessant punt dat je aanroert. Erasmus wilde graag de eerste zijn die het NT in het Grieks publiceerde. Omdat er concurrentie was ging hij haastig te werk. Zijn NT werd in 1515/1516 gedrukt en het lukte hem de eerste te zijn. Erasmus' Griekse NT leunde zwaar op corrupte handschriften uit de twaalfde eeuw. Voor meer info zie: Bart D. Ehrman, Misquoting Jesus, The Story Behind Who Changed the Bible and Why, Harper Collins, 2005.

[The Prophet]

Noemt Israel nog andere radicale verlichters behalve Spinoza?

Israel richt in Radical Enlightenment de schijnwerpers op de Nederlandse radicale Verlichting. Het zijn de cartesianen en spinozisten die in de periode 1650-1750 hun vaak clandestiene werk publiceerden. Velen van hen waren verenigd in de kring rond Spinoza. Israel beschrijft hun geschriften uitvoerig, in relatie tot de giganten Spinoza en Bayle. Minutieus worden de reacties op hun werk belicht, vanuit geheel Europa, en de felle debatten die sommige van deze werken in binnen- en buitenland opriepen, tot soms ver in de achttiende eeuw. Vrijwel vergeten waren ze: de gebroeders De La Court, Franciscus van den Enden, de gebroeders Koerbagh, Lodewijk Meyer, Abraham Cuffeler, Petrus van Balen, Johannes Duijkerius, Johannes Bredenburg, Adriaen Beverland, Anthonie van Dale, Frederik van Leenhof, Bernard Mandeville en Balthasar Bekker. Velen hebben hun werk met uitsluiting, opsluiting of de dood moeten bekopen. Maar hun ideeën hebben gezegevierd in de Franse Revolutie, omdat ze het enige juiste antwoord vormden op de problemen waar het in de Verlichting om draaide. Israel stelt dat Spinoza de spil was van de Radicale Verlichting omdat hij als eerste filosoof de noodzaak van vrijheid, gelijkheid en democratie afleidde uit een consequent naturalisme. Deze conclusies stonden haaks op de gevestigde orde van het Ancien Régime, waarin de vrijheid van de mens werd beperkt door ongelijke behandeling, een staatsgodsdienst en censuur. Spinoza’s werk werd direct bij verschijnen verboden, en Spinoza was tot diep in de 18e eeuw de bonte hond in Europa.

Bron: http://www.kb.nl/dossiers/israel/israel.html. (Vet door mij).

[siger]

Bedankt.

[els]

Hallo Siger,

Jonathan Israel noemt in die lezing met name het boek De reizen en avonturen van Jacques Massé [Voyages et aventures de Jacques Massé] van Simon Tyssot de Patot. De hoofdpersoon van dit boek komt in de kerkers van de inquisitie van Goya terecht, in een wereld waar alle rationaliteit vreemd is. Hij ontmoet daar een vrijdenkende Chinees die hem laat zien hoe alle dogma's te ontkrachten zijn. De Chinees werd opgevoerd om de filosofie van Spinoza bespreekbaar te kunnen maken, want het was gevaarlijk om dit openlijk te doen. Maar met Tyssot de Patot liep het uiteindelijk toch slecht of, toen hij als vrijdenker werd herkend en uit Deventer werd verbannen.

Verder kwam in de lezing Julien Offray de La Mettrie voor.
Het gaat over de kritiek van Voltaire, een van de gematigden, op Spinoza en La Mettrie. Het volgende citaat laat goed zien waarom het belangrijk is om onderscheid te maken tussen radicalen en gematigden:

Volgens Voltaire kan alleen La Mettrie worden vergeleken met Spinoza. Dat was geen compliment. Voltaire vond La Mettrie een complete gek, en atheïsme werd in Frankrijk als een gevaarlijk denkbeeld gezien. Voltaire was gekant tegen alle aspecten van de radicale Verlichting, niet alleen van Spinoza's ideeën, het atheïsme en materialisme, die volgens hem een gevaar voor de maatschappij waren. Hij was ook een tegenstander van het hele concept van de radicale verlichting, met aspecten als egalitarisme, democratie en republikeinse ideeën. Los van de ontologie van Spinoza's metafysica had hij allerlei tegenwerpingen tegen zijn filosofie.

De voornaamste tegenwerping van Voltaire, en dat was een bezwaar dat zowel de tegenverlichting als de dominante gematigde verlichting hadden tegen Spinoza en de vrijdenkers, waren de opvattingen over egalitarisme en democratie. Atheïsme zou het leven vernietigen, niet verbeteren, omdat het de morele orde zou vernietigen en alle ideeën over het algemeen welzijn die de basis zijn voor elke werkzame politiek zou ondermijnen.

Ik had de lezing vertaald, je kan het hier ook helemaal lezen.

Verder noemt hij Diderot, d'Alembert, d'Holbach, Pierre Bayle etc.

Onfray noemt ook nog andere, meest Franse schrijvers die in de vergetelheid zijn verdwenen omdat ze door de antifilosofie een slechte naam hebben gekregen, zoals Gassendi, La Mothe-Le-Vayer en Cyrano de Bergerac.
Hij noemt ook nog een paar atheïstisch georiënteerde boeken van vlak na de revolutie die nu verdwenen zijn, Essais van Montaigne en l’atheistique van Voltaire. (Voltaire schreef trouwens ook nog een onthullend toneelstuk over de profeet Mohammed, dat geloof ik nu ook niet meer opgevoerd kan worden. Je kan het wel downloaden op google books, in een soort Engels dat niet veel makkelijker is dan het Frans.)

Hij noemt verder Portugese Jezuïet Christovao Ferreira, die het katholieke geloof aan de kant zette en in 1636 een boek publiceerde, 'Het onthullende bedrog'. De priester Meslier ging nog verder in zijn atheïsme. Dan noemt hij nog Dom Deschamps, Helvetius, Sylvain Maréchal, Cabanis, Volney en Destutt de Tracy. Dit zijn allemaal Franse namen. Hij noemt ook nog Ludwig Feuerbach, en waarschijnlijk nog meer, maar dat is niet in mijn samenvatting terecht gekomen.

Toch nog een citaat:

En niets over het atheïsme van d'Holbach, over zijn even bijtende als historische kijk op bijbelteksten; niets over de kritiek op de christelijke theocratie, over de samenspanning tussen Staat en Kerk, over de noodzaak van een scheiding tussen deze twee instellingen; niets over de autonomisering van de ethiek en het religieuze; niets over de ontmaskering van de katholieke verzinsels; niets over het comparatisme van de godsdiensten; niets over de kritiek op zijn werk van Rousseau, Diderot, Voltaire en de deïstische, zogenaamd verlichte kliek; niets over het concept van de ethocratie of de mogelijkheid van een postchristelijke moraal; niets over de macht van de wetenschap die van nut kan zijn om het geloof te bestrijden; niets over de fysiologische genealogie van het denken; niets over de constitutieve intolerantie van het christelijk monotheïsme; niets over de noodzakelijke onderwerping van de politiek aan de ethiek; niets over het voorstel een deel van de kerkgoederen te gebruiken voor de armen; niets over het feminisme en de kritiek op de misogynie van de katholieken. Allemaal holbachiaanse stellingen van een verbluffende actualiteit....

Ik kan dit niet goed samenvatten, maar wat er dus uit blijkt is dat onze moderne waarden vooral zijn geformuleerd door radicalen die zich keihard uitspraken tegen de religie en kritisch waren over de meer gematigden die juist concessies deden aan de religie, terwijl zij nu de credits krijgen voor onze open en seculiere maatchappij met autonome burgerrechten en gelijke rechten.

[siger]

Ik kan dit niet goed samenvatten, maar wat er dus uit blijkt is dat onze moderne waarden vooral zijn geformuleerd door radicalen die zich keihard uitspraken tegen de religie en kritisch waren over de meer gematigden die juist concessies deden aan de religie, terwijl zij nu de credits krijgen voor onze open en seculiere maatchappij met autonome burgerrechten en gelijke rechten.

Mooie samenvatting toch. Dit zijn dingen die je aanvoelt maar niet goed kan scheiden in de "gewone" literatuur. Ik ga zeker je vertaling lezen, want hier zijn toch wel enkele lessen te leren, ook voor onze tijd.

Ik heb trouwens toevallig Cyrano de Bergerac in mijn boekenkast staan ("Histoire Comique des Etats et Empires de la Lune et du Soleil" en "Oeuvres Comiques Galantes et Littéraires".) Deze historische toelichting is dus meer dan welkom, want het zijn fascinerende maar moeilijk te plaatsen werken.

[David Bakker]

Protest van Erasmus tegen renaissance van Hebreeuwse literatuur
Prof. dr. Hans Jansen (de theoloog niet de arabist)
133 pagina's | Jongbloed Uitgevers Groep | maart 2010

Erasmus... De weldenkende humanist die pleitte voor een voor zijn tijd unieke tolerantie, was een enorme antisemiet. Dat blijkt uit dit essay van prof. dr. Hans Jansen.

In een honderdtal bladzijdes zet Jansen op een leesbare manier uiteen hoe Erasmus over joden dacht en hoe zijn omgeving tegenover het volk van God stond. Hij schetst zo een complexe situatie waarin het jodendom in Italië bloeit en wordt gepromoot, terwijl in Spanje en Portugal de joden en tot het christendom bekeerde joden worden vervolgd en verdreven.

Over het algemeen stonden veel christenen in Erasmus' tijd negatief tegenover joden en vervolgingen en verbrandingen van joodse geschriften waren bijna aan de orde van de dag. Erasmus zelf was ook doodsbang voor de dreiging van het jodendom. Het was volgens hem een immens gevaar voor het voortbestaan van het christendom.

Hij was dus negatief over het jodendom, maar hij pleitte niet voor een actieve vervolging van het joodse geloof. Dat was volgens hem niet de taak van de mensen; het zou op de Jongste Dag opgelost worden.

Jansen slaagt er in deze slechte eigenschap van Erasmus duidelijk onder woorden te brengen. Aan het einde van het essay wordt duidelijk met welk doel hij hier aan is beginnen. Hij citeert hierbij Heiko Oberman:

'Als de voorstellingen van haat niet tot in de diepte worden blootgelegd, zijn wij er niet tegen gevrijwaard, dat uit de gloeiende as van het verleden, 'voor één keer', het antisemitisme weer oplaait.'

Bron: IKON

[fred neerhoff]

Hij was dus negatief over het jodendom, maar hij pleitte niet voor een actieve vervolging van het joodse geloof.

Inderdaad pleitte de diep gelovige christen Erasmus niet voor een actieve jodenvervolging. Maar zo'n pleidooi was dan ook volslagen overbodig. Zijn hysterische scheldparijen, beschimpingen en niet aflatende verdachtmakingen waren genoeg om de joden fysiek in het nauw te drijven. De inquisitie zorgde wel voor de confiscaties, martelingen en de brandstapel. Zo kon de tolerante Erasmus zijn handen in onschuld blijven wassen.

En dan te bedenken dat het heilige boontje Erasmus tot op de dag van vandaag actief wordt gepromoot door het bijna voltallige bestuur + redactie van De Vrije Gedachte.

[MNb]

Ik moet zeggen dat ik beide standpunten behoorlijk overtrokken vind. Neerhoff moet maar eens met voorbeelden komen van Erasmus' hysterische antisemitische scheldpartijen, anders weiger ik hem serieus te nemen. Ja, Erasmus was antisemiet, zoals vrijwel elk intelligent mens rond 1500. De enige uitzondering was Johannes Reuchlin voor zo ver ik weet. En die was katholiek. Voor zover ik weet - en dat is niet zo ver - heeft Erasmus nooit actief bijgedragen aan pogroms en dergelijke, in tegenstelling tot Luther.
Dat neemt niet weg dat we elke scheet van Erasmus kritiekloos moeten bewonderen. Statucide is een nobele handeling, mits gebaseerd op harde feiten. Dat Bontje ea zich vrijdenker noemen en toch kritiekloze bewondering voor Erasmus eisen is onverenigbaar.

verderfelijkste plaag en bitterste vijand van de leer van Jezus Christus

(gewoon van Wikipedia geplukt)

[Devious]

Het is denk ik van belang om er op te wijzen dat het begrip humanist slordig wordt gebruikt in dit kader. In de tijd van Erasmus was een humanist een soort (christelijke) taalgeleerde die teruggreep op de klassieken, iemand die gespecialiseerd was in het interpreteren en vertalen van teksten uit de Grieks-Romeinse cultuur. In deze zin was Erasmus een groot humanist. Daarnaast is er het hedendaagse humanisme zoals o.a. verwoord in The Amsterdam Declaration, en dat is heel wat anders. Door bepaalde auteurs wordt dat onderscheid niet altijd duidelijk gemaakt. Petty Bange bijvoorbeeld, die het boekje, Desiderius Erasmus, portret van een humanist (Amersfoort, Bekking & Blitz, cop 2007), schreef, heeft het steeds over Erasmus de grote humanist. Ze maakt echter niet duidelijk in welke zin humanist moet worden opgevat. Maar misschien heeft dat wel een bepaald doel.....

Hier kan ik me wel in vinden. Bedankt voor deze nuance.

Grtz,

[fred neerhoff]

Neerhoff moet maar eens met voorbeelden komen van Erasmus' hysterische antisemitische scheldpartijen, anders weiger ik hem serieus te nemen.

1. Als jij je oordeel mbt. Erasmus zou hebben gebaseerd op Wikipedia, of welke andere mainstream bron dan ook, ja, dan zou je skeptisisme jegens mijn beweringen alleszins begrijpelijk zijn. Maar mijn punt was nu juist dat het gangbare, en diep gewortelde beeld van Erasmus als "Prins der humanisten" dringend correctie behoeft; zie mijn recente essay http://www.xs4all.nl/~flneerh/publicati ... off_96.pdf.

2. Dit pleidooi voor een kritische heroverweging krijgt nu een krachtige impuls door het nòg recentere essay "Protest van Erasmus tegen renaissance van Hebreeuwse literatuur" van prof. dr. Hans Jansen (de theoloog, niet te verwarren met de arabist Hans Jansen), Uitg. Groen, 2010.

3. Gezien het eerder gesignaleerde massieve verzet tegen de geringste ontheiliging van het humanistische icoon Erasmus, verbaast het mij dan ook geenszins dat het huidige establishment - een ethisch verbond tussen (crypto)christenen en humanisten - zo min mogelijk aandacht probeert te geven aan het zeer belastende betoog van prof. Jansen. In dit verband is de door David Bakker aangehaalde, uiterst tamme en daardoor versluierende recensie door de IKON exemplarisch voor het marginaliseren van de door prof. Jansen gepresenteerde overvloed van bronmateriaal mbt. Erasmus' virulente jodenhaat.

4. Alleen al de omstandigheid dat er 1000-den tot het christendom bekeerde joden (door Erasmus "varkens" genoemd) werden gemarteld en op de brandstapel vermoord, logenstraft je opmerking dat "elk intelligent mens rond 1500" antisemiet zou zijn. En de vermaarde humanistische christen-jurist Johannes Reuchlin was beslist niet de enige die pleitte voor de rechtsgelijkheid van joden in het heilige Roomse Rijk. Vele vooraanstaande Duitsers steunden zijn strijd tegen de Inquisitie ter voorkoming van de verbranding van Hebreeuwse literatuur.

5. Nu was de ijdeltuit Erasmus beslist geen nobody die in het christelijke koor zijn anti-joodse deuntje meezong, maar integendeel juist een gerespecteerde Europese autoriteit op het gebied van christelijk fatsoen. In die internationaal zeer prominente positie heeft hij - zoals vooral uit zijn correspondentie naar voren komt - zijn virulente jodenhaat altijd uitbundig gebotvierd en laten doorklinken in zijn adviezen aan de kerkelijke autoriteiten. Daarbij wordt uitdrukkelijk aangetekend dat Erasmus zeer goed op de hoogte was van de moord- en martel-praktijken zoals die van de beruchte Spaanse auto-da-fé's!

6. Typerend voor Erasmus' mateloze jodenhaat is dat hij nooit een jood in levende lijve ontmoet schijnt te hebben, en ja, als enige onder de beroemde humanisten van zijn tijd zelfs geen Hebreeuws kende. Niettemin had hij - in plaats van zich te beperken tot inhoudelijke theologische kritiek op het judaïsme - een diepe irrationele angst voor het jodendom als de meest verderfelijke pest voor zijn zo vurig beleden christendom.

7. Met de opvoering in mijn essay van de vermaarde historici Johnathan Israël en Diarmaid McCulloch als primaire bron, zouden de redacteuren van De Vrijdenker Enno Nuy, Jan Bontje, Wim de Lobel, en voorzitter Anton van Hooff van De Vrije Gedachte - die laatst nog een volkomen misplaatste vergelijking maakte tussen het katholisisme van Erasmus en dat van de christen-humanist Michael Montaigne (zie De Vrijdenker, nr. 4, mei 2010) - toch minstens onraad hebben moeten ruiken ipv. zich zo verraderlijk onkritisch te verlaten op de Erasmusspeld dragende historicus Leo Molenaar en de zichzelf volkomen gediskwalificeerde classicus Hans van Lent.

8. En hoe - vraag ik mij af - kunnen zich "vrijdenker" noemende Erasmus-aanhangers zo kleingeestig zijn dat zij het overstelpende feiten materiaal dat tegen hun held Erasmus pleit, agressief blijven ontkennen?

Voor degenen die zich verder in het onderwerp willen verdiepen, verwijs ik nog naar:

[1] Guido Kisch, Erasmus' Stellung zu Juden und Judentum,Tübingen, 1969
[2] C. Augustijn, Erasmus und die Juden, Ned. Arch. voor Kerkgeschiedenis, 1980
[3] Heiko Oberman, Wurzeln des Antisemitismus: Christenangst und Judenplage im Zeitalter von Humanismus und Reformation, Berlin, 1983
[4] Shimon Markish, Erasmus and the Jews, met een nawoord van Arthur Cohen*), Chicago, 1986
[5] Dik van Arkel, The Drawing of the Mark of Cain, Amsterdam, 2009.

*) Omdat Shimon Markish in zijn boek Erasmus vrijpleit van rassisme (pas rond de tijd van Hiltler's Derde Rijk werd jodenhaat vermengd met een ideologische rassentheorie tot het explosieve mengsel van zgn. anti-semitisme) kan een oppervlakkige lezer zich gemakkelijk door hem laten misleiden. In Arthur Cohen's nawoord wordt echter duidelijk waarom Markish de stereotypische jodenhaat van Erasmus toch niet gelijk wilde stellen aan het vulgaire anti-semitisme dat eerste oorzaak was van de moord op zijn vader.