De intellectuele plicht om atheïst te zijn

[Socratoteles]

Ik las gister een artikel van Richard Rorty, getiteld ‘Religious Faith, Intellectual Responsibility and Romance’uit ‘Philosophy and social hope’, waarin hij een argument van William James bespreekt over het intellectuele recht op religieus geloof. Hierin wordt een neopragmatisch perspectief op religie ontwikkeld, dat geheel nieuw voor me was, maar wat ik interessant genoeg vond om eens over door te discusseren op dit forum. Hieronder parafraseer ik een deel van de argumentatie. Het is een artikel van iets meer dan 16 pagina’s, en ik pretendeer niet dat ik het uitputtend heb samengevat, integendeel, een paar van de interessantste ideeen heb ik weggelaten. Dit is dus een nogal schraal surrogaat. Maar wie geïnteresseerd is, of het argument wil bekritiseren aan de hand van het origineel, die kan me een pb sturen met zijn/haar emailadres. Dan stuur ik het artikel als pdf op.

1. Pragmatisme en overtuigingen

Volgens de pragmatist is het doel van overtuigingen te zorgen voor neigingen om bepaalde vormen van gedrag te vertonen. Een overtuiging is ‘goed’ voor zover ze bijdraagt aan disposities die behoeftes vervullen: overleven, zich gelukkig voelen, het voorspellen en beheersen van natuurverschijnselen, enzovoorts. En een overtuiging is ‘slecht’ in zoverre ze de vervulling van behoeftes in de weg staat. Een pragmatist is dus vooral geïnteresseerd in overtuigingen voor zover ze praktische implicaties hebben in termen van neigingen tot handelen.

2. Een utilitaristisch uitgangspunt

De enige gebeurtenissen en dingen waarvan we met recht kunnen zeggen dat ze zouden moeten plaatsvinden of bestaan, zijn de gebeurtenissen en fenomenen die daadwerkelijk door iemand begeerd worden. Als we bijvoorbeeld zeggen dat we iemand die op het punt staat te verdrinken zouden moeten helpen, dan bedoelen we dat het verlenen van zulke hulp door iemand verlangd wordt – in dit geval de drenkeling. Als niemand het tegenovergestelde verlangt van wat we zouden kunnen doen, is er dus op geen manier een plicht om het na te laten.

3. Verplicht om religieus geloof te rechtvaardigen?

Een consequentie van deze uitgangspunten is dat men enkel verplicht is zijn overtuigingen te rechtvaardigen als ze in hem een dispositie bewerkstellingen tot handelingen die de vervulling van andermans behoeftes in de weg staan. Als iemands overtuiging enkel gevolgen heeft binnen het private domein, valt deze verplichting dus weg. De vraag of men zich voor religieus geloof dient te verantwoorden kan dus geherformuleerd worden als: valt religie te privatiseren? Dat kan alleen als ze niet in de weg staat van publieke projecten, zoals dat van de wetenschap.
Volgens de pragmatist kan wetenschapsbeoefening het best gezien worden als een poging om een verenigde, coherente beschrijving van de wereld te geven; een beschrijving die het het eenvoudigst maakt om de gevolgen van handelingen en gebeurtenissen te voorspellen, en dus het eenvoudigst om zekere menselijke verlangens te bevredigen. Maar aangezien religie andere doelen heeft dan de bevrediging van onze behoefte aan het voorspellen en beheersen van de natuur, is het niet onmiddellijk duidelijk dat er een onverenigbaarheid bestaat tussen wetenschap en religie. En als geloof in een persoonlijke relatie met God niet samengaat met het idee dat men weet wat God wil, lijkt het ook niet onverenigbaar te zijn met de ethiek. Een geprivatiseerde vorm van religie die noch wetenschappelijke overtuigingen, noch morele keuzes voorschrijft – behalve voor zover ze betrekking hebben op eigen individu – zou dus een behoefte kunnen vervullen zonder enige behoefte van anderen in de weg te staan, en als zodanig geen rechtvaardiging behoeven.

4. Eerste tegenwerping: overtuigingen behoeven altijd argumentatie

Voor een emotie hoef je niet te argumenteren, maar een overtuiging is iets heel anders: we hebben de verantwoordelijkheid jegens anderen om geen dingen te geloven die we niet voor anderen kunnen beargumenteren. Als er geen bewijsmateriaal of goede redenen voor een overtuiging beschikbaar zijn, dan kan men haar niet accepteren. Verlangen, hoop, en andere niet-cognitieve attitudes mag je hebben zonder bewijsmateriaal, maar overtuigingen niet.

Maar deze strikte scheiding tussen cognitieve en niet-cognitieve staten hoeft door de pragmatist niet gemaakt te worden: de traditionele opvatting is weliswaar dat behoeftes geen rol zouden moeten spelen in het verwerven van overtuigingen, voor de pragmatist is het hele punt van een overtuiging nu juist dat het een behoefte bevredigt! Bovendien, wat maakt het uit of je iets een overtuiging noemt of een verlangen of een hoop? Zolang er geen verschil is qua praktische implicaties, doet het er voor de pragmatist niet toe.

5. Tweede tegenwerping: religie verliest alle waarde

Een religie die zo is geprivatiseerd en immuun gemaakt voor wetenschappelijke kritiek, is niets meer waard. Een moderne theoloog die bijvoorbeeld een definitie geeft van God in termen van waar de mens op hoopt, maakt van God niets anders dan een belang van de mensheid.

De respons van de pragmatist hierop is echter dat wat zo’n theoloog God aandoet niet erger is dan wat de pragmatistische wetenschapsfilosofie de elementaire deeltjes heeft aangedaan: pragmatisten denken niet over deze deeltjes als de dingen waaruit de werkelijkheid (zoals die in zichzelf is) is opgebouwd, maar als objecten waar we het slechts over hebben omdat we een belang van de mensheid nastreven; het belang om onze omgeving te beheersen en voorspellen.
Dat reduceert deze deeltjes echter niet tot ficties. De pragmatist meent dat quarks even werkelijk bestaan als tafels, maar dat quark-praat en tafel-praat elkaar niet in de weg staan, aangezien ze niet met elkaar competeren voor de rol van wat er los van menselijke behoeftes bestaat. Op dezelfde manier geloven pragmatische theisten niet dat God ‘slechts’ een comfortabele fictie is. Ze geloven dat God even werkelijk bestaat als zintuigelijke waarnemingen, tafels, quarks en mensenrechten. Maar, zo voegen ze toe, verhalen over onze relaties tot God hoeven niet te botsen met verhalen over onze relaties tot deze andere dingen.
Ze zullen het dan echter wel moeten doen met een religie zonder eeuwig leven, wonderen, opgestane Christus, autoriteit van Bijbel of Koran, enzovoorts. Of, als ze dit wel willen opnemen, moeten ze het interpreteren als ‘symbolisch’. Voor sommige mensen zal religie daardoor niet meer interessant zijn. Maar daarin verschilt het niet van wetenschap, die, zodra ze wordt losgekoppeld van de claim dat ze de werkelijkheid kan beschrijven zoals die in zichzelf is, voor veel mensen niet meer interessant is.

6. Derde tegenwerping: de betekenis van religieuze uitspraken

Maar wat geeft dan nog inhoud aan religieuze uitspraken, als ze geen relaties hebben met beweringen over de wereld, oftewel beweringen die niet immuun zijn voor wetenschappelijke kritiek?

In de 'philosophy of mind' is het een geaccepteerd gegeven dat we iemand een overtuiging mogen toeschrijven als dit ons helpt om te verklaren wat hij doet en te voorspellen wat zijn volgende acties zullen zijn. [zie bijvoorbeeld Daniel Dennett's 'The intentional stance']. Zelfs als religieuze overtuigingen geen afleidingsrelaties hebben met andere overtuigingen, kunnen we inhoud geven aan een zin als 'ik heb vertrouwen in God', namelijk door zulke uitspraken te correleren aan patronen van gedrag. Zo kunnen we gedrag verklaren door het toeschrijven van overtuigingen, die weliswaar niet verder te analyseren zijn in andere overtuigingen of verlangens, maar toch evengoed verklarende kracht en inhoud hebben.

[LordDragon]

Allemaal mooie praatjes, maar waar hebben we het over? OMschrijf god eens aub? Hoe kan ik er anders over meeklappen?

Maar wat geeft dan nog inhoud aan religieuze uitspraken, als ze geen relaties hebben met beweringen over de wereld

haha die vind ik wel goed!

MVG, LD.

[Socratoteles]

Allemaal mooie praatjes, maar waar hebben we het over? OMschrijf god eens aub?

Bijvoorbeeld zo, uit 'The future of Religion' van Rorty en Vattimo, p.38, waar Rorty schrijft:

Vattimo seems to be aiming at such a privatized religion
when he describes the secularization of European culture as
the fulfillment of the promise of the Incarnation, considered
as kenosis, God’s turning everything over to us. The more secular,
the less hierocratic the West becomes, the better it carries
out the Gospels’ promise that God will no longer see us
as servants but as friends. “The essence of the [Christian] revelation,”
Vattimo says, “is reduced to charity, while all the rest
is left to the non-finality of diverse historical experiences”.

This account of the essence of Christianity—one in which
God’s self-emptying and man’s attempt to think of love as the
only law are two faces of the same coin—permits Vattimo to
see all the great unmaskers of the West, from Copernicus and
Newton to Darwin, Nietzsche, and Freud, as carrying out
works of love. These men were, in his words, “reading the signs
of the times with no other provision than that of the commandment
of love”. They were followers of Christ in the
sense that “Christ himself is the unmasker, and . . . the
unmasking inaugurated by him . . . is the meaning of the history
of salvation itself”.

Wie meent dat dit geen 'echt' of 'valide' christendom is, die heeft het concept van geprivatiseerde religie niet begrepen. Voor iemand als Rorty is de notie van validiteit eenvoudig niet toepasbaar op wat iemand in het private domein doet.

Maar wat geeft dan nog inhoud aan religieuze uitspraken, als ze geen relaties hebben met beweringen over de wereld

haha die vind ik wel goed!

Is dat ook niet het punt dat Philipse maakte, toen hij het had over 'semantisch atheisme'? Maar de oplossing van Rorty (de correlatie met gedrag maakt het toeschrijving van de overtuiging betekenisvol) is ook erg scherpzinnig. In dat verband merkt hij trouwens op, wanneer hij het heeft over de vaagheid van Tillichianen (zie: http://nl.wikipedia.org/wiki/Paul_Tillich): De reden waarom zij denken dat ze het zonder dogma's kunnen doen, is dat ze menen dat het doel van religie niet is enige specifieke gewoonte van handelen te produceren, maar veeleer het soort van verschil in een mensenleven te maken zoals die wordt gemaakt door de aanwezigheid of afwezigheid van liefde.

[LordDragon]

Je bent rond de pot aan het draaien Nergens geef je me een omschrijving van god over wie die religie zou gaan. Dat Piet of Grietje behoeft heeft in een imaginair vriendje interesseert me niet zo. Religie is vooral een handige tool om mensen in te dammen en naar uw pijpen te laten dansen. Omschrijf me het begrip god dan weet ik tenminste waarover we praten!

MVG, LD.

[axxyanus]

Je bent rond de pot aan het draaien Nergens geef je me een omschrijving van god over wie die religie zou gaan. Dat Piet of Grietje behoeft heeft in een imaginair vriendje interesseert me niet zo. Religie is vooral een handige tool om mensen in te dammen en naar uw pijpen te laten dansen. Omschrijf me het begrip god dan weet ik tenminste waarover we praten!

Het lijkt me niet te gaan over een specifieke religie maar eerder over een klasse van religies die dus elk hun eigen godsbeeld kunnen hebben.

[Socratoteles]

Het lijkt me niet te gaan over een specifieke religie maar eerder over een klasse van religies die dus elk hun eigen godsbeeld kunnen hebben.

Juist.

Dat Piet of Grietje behoeft heeft in een imaginair vriendje interesseert me niet zo. Religie is vooral een handige tool om mensen in te dammen en naar uw pijpen te laten dansen.

Jij bent dus een van de mensen die religie niet meer interessant vindt zodra het geen epistemische en metafysische claims meer doet, zodra het geen 'tool' meer is om mensen te manipuleren. Wel, daar heb je alle recht toe. Als Rorty gelijk heeft, hebben we inderdaad geen reden ons druk te maken over wat iemand in het private domein gelooft om zijn emotionele behoeften te bevredigen. Maar evenmin een reden om erop neer te kijken, alsof onze publieke behoeftes automatisch boven de private verheven zijn.

[LordDragon]

axxy

Het lijkt me niet te gaan over een specifieke religie maar eerder over een klasse van religies die dus elk hun eigen godsbeeld kunnen hebben.

Ok, "godsbeeld", maar waarop is dat gebaseerd?

socra

Jij bent dus een van de mensen die religie niet meer interessant vindt zodra het geen epistemische en metafysische claims meer doet, zodra het geen 'tool' meer is om mensen te manipuleren. Wel, daar heb je alle recht toe.

Dank u.

Als Rorty gelijk heeft, hebben we inderdaad geen reden ons druk te maken over wat iemand in het private domein gelooft om zijn emotionele behoeften te bevredigen. Maar evenmin een reden om erop neer te kijken, alsof onze publieke behoeftes automatisch boven de private verheven zijn.

Ach, neen, ik nam een andere insteek. Zoals waarover hebben we het als we over god praten? Nu heeft het zo iets weg van god als psychiater?

MVG, LD.

[Maria]

Ach, neen, ik nam een andere insteek. Zoals waarover hebben we het als we over god praten? Nu heeft het zo iets weg van god als psychiater?

Inderdaad.
Die functie heeft (een) God ook vaak.

[Fjedka]

Socra schreef:

Als Rorty gelijk heeft, hebben we inderdaad geen reden ons druk te maken over wat iemand in het private domein gelooft om zijn emotionele behoeften te bevredigen. Maar evenmin een reden om erop neer te kijken, alsof onze publieke behoeftes automatisch boven de private verheven zijn.

Wat iemand achter de eigen voordeur doet met zijn emotionele behoeften mag iemand helemaal zelf weten, zolang het binnen de grenzen van de wet is. Zo heb ik alle recht om een “neopragmatische houding” tegenover een verzonnen godsbeeld irrationeel te vinden en dus dom. Als mensen willens en wetens onzinnige denkbeelden op hun kinderen overdragen, vind ik dit niet alleen dom, maar zelfs schadelijk, ook al is het in de privésfeer.

Het kan zelfs een reden zijn op die mensen neer te kijken, of om je er druk over te maken.
Als ik zie wat kinderen in de privésfeer wordt aangedaan vanuit geloof, zoals het sturen ervan naar Jesuscamp, reizen mijn haren te berge.

[siger]

Wat iemand achter de eigen voordeur doet met zijn emotionele behoeften mag iemand helemaal zelf weten, zolang het binnen de grenzen van de wet is. [...] Als ik zie wat kinderen in de privésfeer wordt aangedaan vanuit geloof, zoals het sturen ervan naar Jesuscamp, reizen mijn haren te berge.

Volledig eens. Laat het wel duidelijk zijn dat kinderen door de wet beschermd (dienen te) worden, ook in de privésfeer.

[Socratoteles]

Als ik zie wat kinderen in de privésfeer wordt aangedaan vanuit geloof, zoals het sturen ervan naar Jesuscamp, reizen mijn haren te berge.

Ik begrijp dat mijn gebrekige weergave van de redenering aanleiding geeft tot verwarring; daarom ook mijn uitnodiging om het artikel op te sturen. Maargoed, het 'private domein' waar ik het over heb is dus niet hetzelfde als de 'privésfeer' waar jij over schrijft. Dat had je bijvoorbeeld kunnen opmaken uit de zin: "Een consequentie van deze uitgangspunten is dat men enkel verplicht is zijn overtuigingen te rechtvaardigen als ze in hem een dispositie bewerkstellingen tot handelingen die de vervulling van andermans behoeftes in de weg staan.". Een Jesuscamp dat overtuigingen leert aan kinderen die daardoor geneigd zijn om keuzes te maken die allerlei dingen dwarsbomen waar we in het publieke domein naar streven, voldoet dus niet aan dit criterium. De neopragmaticus zal dat dus in de hardste bewoordingen veroordelen, net als jij.

Wat iemand achter de eigen voordeur doet met zijn emotionele behoeften mag iemand helemaal zelf weten, zolang het binnen de grenzen van de wet is. Zo heb ik alle recht om een “neopragmatische houding” tegenover een verzonnen godsbeeld irrationeel te vinden en dus dom.

Het gaat hier niet om een juridisch recht op geloof, maar om een intellectueel recht. Oftewel: heeft men de intellectuele plicht om atheist te zijn, of bestaat er een intellectueel recht op religie? Binnen de criteria die Rorty daarvoor formuleert passen in ieder geval geen "onzinnige denkbeelden", die "dom" en "schadelijk" zijn.

[axxyanus]

6. Derde tegenwerping: de betekenis van religieuze uitspraken

Maar wat geeft dan nog inhoud aan religieuze uitspraken, als ze geen relaties hebben met beweringen over de wereld, oftewel beweringen die niet immuun zijn voor wetenschappelijke kritiek?

In de 'philosophy of mind' is het een geaccepteerd gegeven dat we iemand een overtuiging mogen toeschrijven als dit ons helpt om te verklaren wat hij doet en te voorspellen wat zijn volgende acties zullen zijn. [zie bijvoorbeeld Daniel Dennett's 'The intentional stance']. Zelfs als religieuze overtuigingen geen afleidingsrelaties hebben met andere overtuigingen, kunnen we inhoud geven aan een zin als 'ik heb vertrouwen in God', namelijk door zulke uitspraken te correleren aan patronen van gedrag. Zo kunnen we gedrag verklaren door het toeschrijven van overtuigingen, die weliswaar niet verder te analyseren zijn in andere overtuigingen of verlangens, maar toch evengoed verklarende kracht en inhoud hebben.

Ik weet nog zo niet [Ik heb het volledig artikel wel nog niet gelezen]. Als vertrouwen in God op een of andere manier gedrag helpt verklaren dan krijg ik de indruk van iemand die zich onvoldoende indekt tegen bepaalde risiko's, b.v iemand die zich niet laat vaccineren omdat hij op God vertrouwt om niet ziek te worden. Op die manier is hij vaak ook een risiko voor anderen en gaat het, als ik het goed begrepen heb om een overtuiging die om die reden wel moet rechtvaardigd worden.

Als blijkt dat het om iemand gaat die even verantwoordelijk omgaat met risiko's als anderen, vaccinatie, verzekering enz. Hoe is "Ik vertrouw in God" dan nog verklarend?

[fbs33]

De enige gebeurtenissen en dingen waarvan we met recht kunnen zeggen dat ze zouden moeten plaatsvinden of bestaan, zijn de gebeurtenissen en fenomenen die daadwerkelijk door iemand begeerd worden. Als we bijvoorbeeld zeggen dat we iemand die op het punt staat te verdrinken zouden moeten helpen, dan bedoelen we dat het verlenen van zulke hulp door iemand verlangd wordt – in dit geval de drenkeling. Als niemand het tegenovergestelde verlangt van wat we zouden kunnen doen, is er dus op geen manier een plicht om het na te laten.

Volgens mij is er sprake van een image!
Om precies te zijn nl., "Ik zelf in de positie van drenkeling, hopend op redding"!
Er is dan sprake van een wisselwerking tussen mij en mijn alter ego (me in dié positie indenkend ipv. een wisselwerking tussen mij en de drenkeling!
(Er zou sprake kunnen zijn van een door de drenkeling gespeelde situatie waarbij hij hoopt dat ik het water inspring om hem te redden, om me dan (om de e.o.a. reden) te verzuipen bv.- -daarbij rekenend op die impuls van mijn alter ego (oerinstinct!)
Ook zou er sprake kunnen zijn van een (verstandelijke) poging tot zelfmoord v.d. drenkeling die doorkruist wordt door zijn instinctieve wil tot overleven (met een onvoorspelbaar scenario nadien als ik hem 'gered' heb!)

Uitgaande van de geschetste situatie zou het juist een plicht zijn om de drenkeling niét te redden om redenen van zelfbehoud!(of, of.)
Dat 'gegeven' verder uitspittend, zelfs erop toe te zien dat hij verzuipt (om op dié manier verzekerd te zijn hem (bij zelfredzaamheid achter mijn rug) later als doodsvijand no. 1 niet tegen te kunnen komen.(of te moeten constateren dat die drenkeling vanaf een hoog gebouw (alsnog) zijn 'vliegkunst' demonstreerde!)

Waar 'Rorty' m.i. struikelt is de individuele ethiek van een mens vs. groepsethiek die het nodige afknippen en bijknippen van de individuele ethiek vereiste om zo'n groep mensen met elkaar te laten bestaan en van de voordelen die zo'n groep bood te laten genieten ondanks het individueel ingeleverde.

En Rorty impliciet pleit voor het enigszins terugdraaien van het 'ingeleverde' omdat het de groep in feite niet schaadt!

[Socratoteles]

Als blijkt dat het om iemand gaat die even verantwoordelijk omgaat met risiko's als anderen, vaccinatie, verzekering enz. Hoe is "Ik vertrouw in God" dan nog verklarend?

Wanneer iemand zich niet laat vaccineren, omdat hij gelooft dat God ervoor kan zorgen dat hij niet ziek wordt, dan lijkt hij daarmee inderdaad een claim te doen die niet beperkt blijft tot het private domein. Alleen al omdat als de claim waar zou zijn en Godsvertrouwen een significante reductie op de kans om ziek te worden betekent, dit grote impact zou hebben op ons publieke project om tot een coherente beschrijving van de wereld te komen die ons helpt te overleven.

Anders wordt het denk ik als iemand met "ik heb vertrouwen in God" antwoordt op een vraag als "waarom wordt je niet depressief bij de gedachte dat jij als individu en de mensheid als geheel ooit zal sterven?".

[Socratoteles]

Er zou sprake kunnen zijn van een door de drenkeling gespeelde situatie waarbij hij hoopt dat ik het water inspring om hem te redden, om me dan (om de e.o.a. reden) te verzuipen bv.

Bedankt voor de aanvulling. Inderdaad had ik mijn voorbeeld niet helemaal expliciet gemaakt. Hopelijk heb je ondanks dat toch opgepikt wat het voor de utilitarist betekent dat iets 'zou moeten' gebeuren.