Vrijdenken is ideologiekritiek

Door Victor Onrust 

(forumdiscussie)

Een oude kreet uit de jaren 70, daar moeten we voorzichtig mee zijn. Wat versta ik onder ideologiekritiek. Of beter eerst de vraag: wat is ideologie?

Ideologie is het stelsel van ideeën waarmee individuen hun leven beleven; hun plaats in de (maatschappelijke) wereld definiëren. In de kern draait het om uitspraken als "Ik ben katholiek", "Ik ben socialist" maar het zou ook kunnen zijn "Ik ben een strijder van het dierenbevrijdingsfront" of "Ik ben maar een eenvoudige boerenlul" (Sjef van Oekel/Wim T Schippers). Een ideologie is het algemene antwoord waarvoor iemand gekozen heeft (of waar iemand in grootgebracht is) op levensvragen. De praktische invloed van de ideologie waarmee iemand zijn leven leeft kan groot zijn, bijvoorbeeld bij dierenbevrijders en godsdienstfanaten, of heel klein, zoals bij ietsisten. Wel moet hier meteen een kanttekening bij: (maatschappelijke) passiviteit, zoals die bij ietsisten veel voor komt, is ook een levenswijze. In die zin is ietsisme een ideologie die wel goed uitkomt als er een belang is om mensen passief te houden.

 

Een mens kan niet zonder enige vorm van ideologie. Een bewustzijn, hoe minimaal ook ontwikkeld, moet per definitie zijn plaats in de wereld kennen. Het doel van ideologiekritiek is dus niet een ideologieloos bewustzijn te propageren of te ontwikkelen maar om bestaande ideologieën kritisch te bekijken en zo betere ideologieën te ontdekken of te ontwikkelen. En te stimuleren dat die de plaats van minder goede ideologieën innemen.

 

De kern van deze kritiek bestaat er in te onderzoeken in hoeverre ideologieën ware, verifieerbare antwoorden geven op levensvragen. Ideologiekritiek baseert zich dus op wetenschappelijk kennis. Daarin zit een probleem, want wetenschap is voortgekomen uit ideologie en draagt daar ook nog de sporen van. Omgekeerd doen veel ideologieën pogingen om wetenschappelijke erkenning te krijgen. Dit kan variëren van onderzoek aan de lijkwade van Turijn, de werking van homeopathische middelen tot het geliberaliseerde marktmodel. Het eerste probleem is dan ook om die kennis uit te filteren waar een redelijk bediscussieerde consensus over bestaat dat dit zo ongeveer wel de waarheid van dit moment is. Een brede consensus over de waarheid van de evolutietheorie van Darwin heeft tot gevolg dat het scheppingsverhaal uit de bijbel definitief als dogma of fabel ontmaskerd wordt en dat bijgevolg ideologieën die daar een beroep op doen fout zijn Het verwerpen van de uit de theorieën van Marx getrokken conclusie dat de ontwikkeling van het kapitalisme noodzakelijk moet uitmonden in de dominantie van het proletariaat betekent het einde van de communistische ideologie. Voor dat uitfilteren is het sceptiscime van groot belang. Hoewel niet identiek met vrijdenkerij is het wel een noodzakelijke voorwaarde. NB: Dit betekent niet dat mensen die in die ideologie leven daarmee per definitie "fout" (als "fout in de oorlog") zijn.

 

In het verlengde van het eens worden over hoe ver het staat met de wetenschappelijke waarheid is het ook noodzakelijk het zo veel mogelijk eens te worden over aard en werking van het bewustzijn, en de belangrijkste categorieën van haar functioneren zoals vrije wil en morele oordelen. Zonder inzicht in het functioneren van dat bewustzijn wordt het heel lastig de betere ideologieën van de slechtere te onderscheiden.

 

Het "vrij" in vrijdenken wil ik laten staan voor het zich bevrijden van ideologieën die gebaseerd zijn op dogma's of dubieuze wetenschappelijke inzichten. Dat "vrij" heeft niets te maken met denken "vrij van welke beïnvloeding dan ook". Dat is niets anders dan doorgeslagen individualisme of anarchisme.
Het vrijheid-blijheididee: "iedereen zijn eigen waarheid", waarover een ander niets te zeggen heeft en die ook even goed of slecht is als de waarheid van een ander, is een dominante stroming, ik zou bijna zeggen een dominante ideologie aan het worden. Zij staat haaks op het vrijdenken dat immers gebaseerd is op de rede, en de rede bestaat alleen bij de gratie van de confrontatie van meningen waarbij er één beter, dat wil zeggen "meer waar", is dan de andere. Het daaruit voortvloeiende feit dat de één daar meer aanleg voor heeft of er verder in gevorderd in zou kunnen zijn dan de ander is zo langzamerhand in zich vrijdenkers noemende kringen amper bespreekbaar en daarmee wordt iedere vooruitgang in ons denken geblokkeerd. Dit wordt zo het einde van de vrijdenkerij.

 

Door Victor Onrust.

 Forumdiscussie over dit onderwerp